We zijn naar elkaar blijven luisteren en op de stoel blijven zitten, zonder de gedachten van de andere in te vullen
Tijdens de première van alleen, een toneelstuk van tg STAN naar een tekst van Fikry El Azzouzi, denk je vaak aan hoe de uitdagingen van onze samenleving lijken op de uitdagingen die een koppel moet overwinnen. Aan hoe elke samenwerking ook op een huwelijk lijkt. En dat is geen toeval.
alleen is in essentie een liefdesverhaal. Eva, een Vlaamse vrouw zonder migratieachtergrond, wordt – niet zonder weerstand – verliefd op Ayoub, het jongetje uit Waasdorp die centraal staat in zowel Het Schapenfeest als Drarrie in de nacht. Sara De Roo bewerkte de monoloog die El Azzouzi tijdens een residentie in New York schreef, maar het proces was niet vanzelfsprekend. En gelukkig maakt dat proces, een lang en soms polariserend e-mail verkeer, nu deel uit van het resultaat.
In een poging om El Azzouzi te interviewen, hebben we ook gecorrespondeerd, ondanks het feit dat hij tegelijkertijd tussen de VS en Noorwegen pendelde. “Ik had het idee om een liefdesverhaal te schrijven tussen twee culturen, omdat dat het mooiste is om werelden dichter bij elkaar te brengen”, schrijft hij in een email. De Roo was niet tevreden met de eerste versie van die monoloog. Ze was wel bereikbaar voor commentaar tijdens de finale voorbereiding van het stuk: “Het werd al eens uitvergroot dat een blanke actrice een tekst van een Marokkaanse schrijver afwees. Dat is niet zo gebeurd. We proberen het zo getrouw mogelijk te vertellen en toch wordt er sensationeel over geschreven”.
Op De Roo’s ontevredenheid antwoordde El Azzouzi met “een gespeelde brief” waarin hij verontwaardigd zegt “dat ze [zijn] tekst niet snapt en dat zij zich niet superieur moet wanen”. Toen begon de beruchte brievenwisseling. Maar de voorstelling gaat alleszins verder dan de verwerking van een onenigheid, ze maken daar eerder gebruik van om een verhaal te vertellen.
Ondanks grote verschillen in sociale klasse en etnisch-culturele achtergrond, vallen Ayoub en Eva onvermijdelijk voor elkaar. En dat is niet vanzelfsprekend, vooral omwille van de buitenwereld. Omwille van hoe naar hun relatie gekeken wordt, van de verwachtingen en angsten die daar rond worden gecreëerd. Omwille van de alleszins begrijpelijke onzekerheden bij de ontmoeting met wat ons onbekend is. De vertelling wordt af en toe onderbroken door het voorlezen van sommige van die e-mails, die soms op een grote digitale ruzie lijken.
“Daardoor groeiden we ook naar elkaar”, merkt El Azzouzi op, via e-mail. En wat Sara daarover vertelt bevestigt dat gevoel: “Wat de kwaliteit van de samenwerking heeft uitgemaakt en waardoor er een voorstelling is gekomen, is dat we naar elkaar zijn blijven luisteren en dat we op de stoel zijn blijven zitten, zonder meteen de gedachten van de andere in te vullen. Fikry en ik zijn in die zin de diversiteit aangegaan. We zijn vertrokken vanuit een gevoel van ‘daar zit iets in wat ik mis’ en naar die uitdaging was ik ook voor een deel op zoek. Het werkproces is al heel vervullend geweest. Met alles wat er gebeurd is, alle toevalligheden, alle obstakels die we hebben overwonnen, het gesprek dat is gevoerd en door alle partijen is aangegaan, daar ben ik heel blij mee. Het gaat over geduld en bescheidenheid en de wil om een stap te zetten naar de ander.”
De Roo heeft wel moeten vaststellen dat ze zich niet kon vasthouden aan haar gewone manier van werken. “Ik heb mijn planning moeten aanpassen. Het gaat nooit zoals je denkt dat het gaat, maar als je met iemand werkt die een andere manier van werken heeft, een andere achtergrond, dan is dat in extremis het geval. Ik heb mijn werkwijze moeten loslaten, maar ik heb daar wel iets voor in de plaats gekregen”.
Na het heen en weer van meningen heeft Sara de oorspronkelijke tekst van Fikry anders gelezen. “Ik ben terug naar het boek gegaan omdat er in het boek een poging wordt gedaan om te verbinden. Het is een eenvoudig verhaal: een jongen van Marokkaanse origine en een Vlaams meisje worden verliefd op elkaar, komen naar elkaar toe en gaan een verbintenis aan. Daar was ik eigenlijk naar op zoek.”
Dat eenvoudig verhaal maakt voldoende ruimte voor de meeste thema’s die ons vandaag beroeren. Angst, bijvoorbeeld. Bang zijn voor de verovering. De fundamentele angst van de maatschappij bij de komst van migranten is ergens ook de angst van wie zijn ziel blootlegt voor de geliefde. De angst van niet te weten of je correct handelt. De verdwijning van alle zekerheden. Maar Eva is niet dom. Ayoub ook niet. En het gaat niet om zelfkastijding: ze zijn met elkaar omdat ze bij elkaar horen, omdat ze daar betere mensen van (zullen) worden, omdat ze er van genieten, omdat ze elkaar nodig hebben.
Het geheel klopt, alleszins. Beide verhaallijnen versterken elkaar en de spanning van het een verhaal helpt ons de spanning van het ander verhaal beter te begrijpen en te plaatsen. De confrontatie tussen schrijver en theatermaakster heeft het geheel sterker gemaakt. Eind goed al goed, zou je kunnen zeggen, om het cynisme van sommige brieven te verzachten, maar dan hoor je Sara zeggen, tegen Fikry dan, “maar ik ga er alleen op, remember?” en dan komt de spanning terug. Dan besef je dat wat voor de schrijver een spel kon zijn, voor de actrice misschien een foltering was.
De Roo staat namelijk helemaal buiten haar comfortzone. En de kwetsbaarheid van de actrice is eigenlijk de perfecte weergave van de kwetsbaarheid van het verliefd meisje. Daar staat ze, op het podium, alleen, zonder microfoon, met een tros lampen gericht op haar, net zoals de ogen van de hele samenleving op Eva staan gericht omdat ze met een Marokkaan is. Op elk moment zou ze uit het podium kunnen stappen en opgeven, maar ze gaat nog door. Dat is veel meer dan wat de meesten onder ons doen om te pleiten voor een verzoening.
Op een of andere manier speelt El Azzouzi ook mee. In de arrogantie van zijn brieven, herken je de arrogantie van de columnist/brievenschrijver van De Morgen, dat personage dat sommigen geloofden een “een fabel” was, “gecreëerd door Hugo Camps, Arthur Van Hooylandt en wijlen (pdw)”. Maar het is De Roo die het stuk op haar schouders draagt terwijl ze van de hele zaal van de Monty gebruik maakt om haar verwarring, haar wanhoop en haar verliefdheid met ons te delen.
alleen heeft mij ontroerd. Het heeft dingen opgeroepen die in mij sliepen. Het bood antwoorden voor oude vragen. En los van de vraag of de makers zelf tevreden zijn met het resultaat, spreekt dit hybride stuk mensen aan die anders door niemand worden aangesproken. Maar er is een spanning door het ontroerend verhaal heen en dat is de spanning van de multiculturaliteit. De geest van de mislukking, zoals begrepen door de grote Europese intellectuelen. En die spanning zal er zijn, en blijven overheersen, zolang we denken dat iets (een samenleving, een liefdesrelatie, een toneelstuk) ooit af kan zijn.
Het is Ramadan. Daarom gaan een aantal van haar buren niet kijken. “Dan schiet de voorstelling zijn doel voorbij” zegt Eva/Sara op een bepaald moment, gefrustreerd. En dat is een belangrijk punt. Ik heb ook eens een iftar gemist omdat het zo laat begint. Het is nog eens een kans om stil te staan, niet bij culturele verschillen, maar bij de kleine praktische handelingen die ons die culturele verschillen kunnen helpen overbruggen. Maar ook om opnieuw te kijken naar wat “het doel” is. Is ons doel meer diversiteit op de zetels te zien? Dan kunnen we geen wonderoplossing nog garanties verwachten, want het probleem is veel te complex voor een toneelstuk, een recensie of een reclamecampagne. Maar als het doel verder gaat dan dat, dan zullen we zien dat alleen zijn doel volledig heeft bereikt.
tg STAN speelt alleen, van en met Sara De Roo, naar een tekst van Fikry El Azzouzi en met een scenografische ingreep van Jozef Wouters. Van 14 t/m 18 juni @ Monty Kultuurfaktorij. Meer info: http://www.monty.be/tg-stan-alleen
