De (on)schuld van racistische memes

Sociale media staan er vol mee. Als je op Facebook de woorden ‘racism’ en ‘memes’ intikt in de zoekbalk, word je meteen doorverwezen naar een pagina die vol staat met racistische memes. In de richtlijnen van Facebook staat nochtans dat mensonterende beelden niet toegestaan zijn. Ik schrok van de hoeveelheid.

Na het schrikken, volgde echter een besef. Als ik eerlijk ben, kom ik dat soort memes niet alleen op anonieme pagina’s tegen, ook in mijn directe omgeving word ik regelmatig geconfronteerd met racistische memes. Ik ken zelf ook mensen die ze doorsturen. Ik voel me daar heel ongemakkelijk bij, ook al zijn ze niet persoonlijk tegen mij gericht, en verwijder ze altijd meteen van mijn gsm. Maar is enkel het verwijderen ervan op mijn eigen smartphone genoeg?

De grens

Om toch even te controleren of zulke memes niet enkel in een WhatsAppgroep van enkele van mijn vrienden rondgestuurd worden, liet ik een korte vragenlijst invullen door zes vrouwen en zes mannen tussen 19 en 23 jaar oud. Net als ik had geen enkel onder hen een familiale migratieachtergrond. Ik vroeg hen of ze ooit racistische memes zien passeren, hoe vaak dat dan gebeurt en of ze die ook rechtstreeks van vrienden of kennissen aankrijgen.

Alle twaalf zagen eveneens racistische memes op sociale media passeren en de helft ontving er al persoonlijk of in groep. Vier van de zes mannen krijgen zulke memes doorgestuurd, meestal in groepsgesprekken op sociale media. Twee van de zes vrouwen kregen de memes in hun berichten, de overige vier zagen ze op het overzicht van hun Facebook, Twitter of andere sociale media.

Chiel (23) zit in een aantal WhatsAppgroepen waarin af en toe racistische memes doorgestuurd worden. Hij vindt het moeilijk om te zeggen wat wel of niet door de beugel kan en waar dus voor hem de grens ligt. “Als een plat vooroordeel dat nergens op slaat telkens opnieuw wordt gebruikt in die grappen, vind ik die niet grappig. Als de grap duidelijk ironisch bedoeld is, vind ik dat we daar wel mee mogen lachen. Ik vind wel dat je alles altijd in de juiste context moet bekijken.”

Waarom is een racistische meme posten dan problematisch? Het doel is toch om grappig te zijn? En wat is dan die juiste context? Ico Maly, docent nieuwe media en politiek aan de Universiteit van Tilburg, zegt daarover het volgende: “Het gaat erom wie de meme deelt, waarom die persoon die deelt en waar die gedeeld wordt. Die grens is altijd contextueel.”

“Je hebt ‘humor omhoog’ en ‘humor omlaag’, die duiden op de sociale ladder in de maatschappij."

Volgens Naima Charkaoui, politicologe die werkt rond mensenrechten en diversiteit, spreekt men over twee verschillende soorten humor. “Je hebt ‘humor omhoog’ en ‘humor omlaag’, die duiden op de sociale ladder in de maatschappij. Om een concreet voorbeeld te geven: lachen met een persoon met een handicap wordt beschouwd als gemakkelijke humor en dat vinden mensen vaak niet grappig. Iemand met een handicap die lacht met mensen die die handicap niet hebben, dat vinden mensen juist eens verfrissend.”

Dat betekent niet dat alle flauwe grappen meteen racistisch zijn. “Daarvoor moet je meer denken aan degene die belachelijk gemaakt wordt. Hoe zou die zich daarbij voelen? Als er een racistische meme circuleert binnen een witte vriendengroep, moet je je de vraag stellen of je die ook zou tonen aan iemand met een andere huidskleur. Als je daaraan twijfelt, is het er toch wat over”, zegt Charkaoui.

Nina (19) probeert zich bij zulke grappen daarom ook meteen te verplaatsen in de persoon of de groep die geviseerd wordt. Haar grens ligt naar eigen zeggen vrij laag. Zodra iemand gekwetst kan worden, lach je er maar beter niet mee.

Is iemand die een racistische meme deelt dan per definitie een racist? Charkaoui meent dat iemand pas echt een racist is als hij of zij doelbewust zegt dat mensen met een andere huidskleur minderwaardig zijn. Belangrijk is wel dat je moet kunnen inzien dat je niet enkel racisme voedt met memes die flagrant racistisch zijn. Ook die op het randje zijn problematisch.

Chiel gelooft dat veel mensen die racistische memes rondsturen, niet nadenken over het effect op degene die geviseerd wordt. “Ik denk wel dat zulke memes racisme kunnen aanwakkeren. Als je als racist zulke dingen ziet verschijnen, krijg je het gevoel dat anderen er ook zo over denken.”

Daarenboven worden memes op regelmatige basis gebruikt door extreemrechtse groeperingen, om doelbewust racistische boodschappen te verspreiden. De op het eerste gezicht ‘als grappig bedoelde’ memes, zijn niet altijd onschuldig.

Er zijn dus redenen genoeg om te reageren op toegestuurde racistische memes. Maar hoe doe je dat? En waarom is dit zo moeilijk?

Reageren of niet reageren?

De bevraagde jongeren reageren zelden tot nooit als ze zulke memes toegestuurd krijgen. Nochtans voelen sommigen zich er zeer ongemakkelijk bij, net als ik. Telkens weer vraag ik me af of de rest van de groep het zal accepteren indien ik laat blijken dat ik het niet oké vind.

Sommigen zal je vermoedelijk niet kunnen overtuigen, maar zwijgen is geen optie want dan gebeurt er helemaal niets.

Volgens Naima Charkaoui is het wel degelijk belangrijk om te reageren op een racistische meme in een groepschat. “In veel groepen is het niet evident om zomaar te reageren. Er is een vorm van groepsdruk en je wil niet altijd de politiek correcte persoon uithangen. Maar als er systematisch zulke memes circuleren en je reageert er niet op, heeft iedereen in de groep het gevoel dat iedereen het oké vindt. Misschien zijn er nog anderen die met hetzelfde gevoel zitten en als je dan reageert, weet de rest ook dat die memes niet de norm zijn”, aldus Charkaoui.

Sommigen zal je vermoedelijk niet kunnen overtuigen, maar zwijgen is geen optie want dan gebeurt er helemaal niets. Je moet daarvoor niet altijd een hele discussie opstarten binnen je vriendengroep, maar een kort berichtje waarin je zegt dat je de meme over de grens vindt gaan, is vaak goed genoeg.

“Ik vind het lastig om daar meteen in de groep op te reageren”, zegt Chiel. “Volgens mij is het niet altijd de beste oplossing om meteen in de tegenaanval te gaan bij zulke memes, maar je kan er wel iets van zeggen. Om eerlijk te zijn moet ik wel toegeven dat ik dat zelf niet doe. In zo’n groepschat is het gemakkelijk om passief te blijven en niet te reageren. Als iemand iets gelijkaardigs persoonlijk tegen mij zou zeggen, zou ik daar wel op reageren.”

“Of ik reageer of niet, hangt ook af van wie er in die groepschat zit.” Stelt Nina. “Als het iemand is die ik goed ken, zeg ik er iets van. Als ik de mensen in de groep minder goed ken, durf ik het gewoon niet. Ik denk ook dat een hele uitleg waarom je het niet oké vindt, door niemand gelezen wordt. Kort reageren kan dan misschien wel werken.” Ze wil gewoon niet weer als de ‘linkse zeur’ gezien worden in de groep als ze erop reageert. Maar ze voelt zich wel schuldig als ze zwijgt. Dat schuldgevoel is niet noodzakelijk slecht, want het creëert een soort bewustzijn. “Je schuldig voelen om je schuldig te voelen, daar heb je niets aan. Een schuldgevoel dat je aanzet om na te denken hoe je ermee moet omgaan, kan wel goed zijn”, zegt Naima Charkaoui.

Vrije meningsuiting

"Als ze van groepen of personen komen die constant dergelijke memes verspreiden, dien dan ook een klacht in bij de politie."

Maar wat met de vrije meningsuiting die steevast wordt aangehaald in deze discussie? UNIA lijst op hun website de grenzen van de vrije meningsuiting op. Daarin staat bijvoorbeeld dat aanzetten tot haat, discriminatie of geweld strafbaar is, maar ik vind het zelf heel moeilijk om te bepalen wanneer iets aanzet tot haat. Het woord ‘doelbewust’ is in deze context heel belangrijk, maar hoe kan je juist weten of iets al dan niet doelbewust gebeurt?

“Ik vind niet dat mensen voor een aangebrande mop voor de rechtbank moeten komen. Ik vind wel dat we als maatschappij moeten kunnen zeggen dat een bepaalde mop echt niet oké is. Er wordt wel verondersteld dat je nog steeds rekening houdt met de rechten en vrijheden van een ander”,  aldus Charkaoui.

Ico Maly gaat daarin nog een stapje verder: “Als je op regelmatige basis memes ziet verschijnen die de grenzen van de vrije meningsuiting overschrijden, dien dan een klacht in bij Facebook. Als ze van groepen of personen komen die constant dergelijke memes verspreiden, dien dan ook een klacht in bij de politie. Bij zulke dingen moet er echt actie gevoerd worden.”

Elke stap helpt

Na interviews met Ico Maly en Naima Charkaoui moet ik eerlijk bekennen dat ik nog steeds niet honderd procent zeker weet op welke memes ik moet reageren. Er is geen eenduidig antwoord, want het belangrijkste is steeds de context waarin de memes verstuurd worden. Als een bepaalde meme duidelijk over de schreef gaat, weet ik wel hoe ik erop kan reageren. Als het in een groepschat met vrienden gebeurt, zal ik er iets van zeggen. En als ik er een zie voorbijkomen op mijn tijdlijn, kan ik de meme rapporteren op Facebook of Instagram.

En misschien moeten we het ook niet altijd heel ver gaan zoeken. Tijdens het schrijven van dit artikel kreeg ik in een groepschat een bericht waarin het n-woord gebruikt werd. Ik heb die persoon er kort op gewezen dat hij dat woord echt niet meer kan gebruiken. Wat bleek? De persoon stuurde me later zelf het volgende bericht: “Dat kan vandaag inderdaad echt niet meer, ik moet het afleren.” Elke kleine stap helpt.

***