We hadden om te beginnen grootse moeite om te begrijpen waarom een zogenaamde kunstenaar van Afrikaanse afkomst met het figuur van de Golliwogg opnieuw een karikatuur maakt van zwarte mensen.
Enkele weken geleden kon een Zweeds kunstevenement in het museum van Moderne Kunsten in Stockholm rekenen op heel wat consternatie bij Afrikanen. Met de nodige zin voor historisch bewustzijn viel de racistische ondertoon in Makode Lindes installatie immers meteen op. De lachende en smullende gezichten van de Zweedse minister van cultuur en andere toeschouwers maakten er een grotesk schouwspel van.
Wij hadden nog nooit gehoord van de Zweedse/Afrikaanse kunstenaar Makode Linde. Maar dat veranderde toen twee weken geleden de foto’s en de video van zijn kunstinstallatie de wereld werden ingestuurd. In de video zien we hoe de Zweedse minister van cultuur Lena Adelsohn Liljeroth en andere toeschouwers in het museum van Moderne Kunsten in Stockholm al lachend stukjes van Lindes 'artistieke cake’ in de vorm van een zwarte vrouw afsnijden en verorberen.
Kannibalistisch kunstfestijn
Net zoals vele anderen stonden we versteld van Lindes navrante ‘Baartmaniaanse kunstinstallatie’ en opstelde als een aanklacht tegen clitoridectomie. Wees maar zeker: Ik als zwarte vrouw en ik als blanke echtgenoot van een zwarte vrouw; we voelden ons diep beledigd door dit zogenaamde kunstzinnige schouwspel van verzet. Had het niet soms iets weg van een westers kannibalistisch festijn? Het lag er zelfs dubbel en dik op.
De rode kleur van de binnenkant van de cake, de messen die erop insneden, het pijnlijke geschreeuw van Linde die zichzelf opvoerde als het Golliwogghoofd van de cake en de lachende gezichten van toeschouwers; in het Zweeds gebruikt men voor dergelijk schouwspel het woord 'skadeglädje' of het plezier dat men heeft bij het lijden van de ander.
De installatie schoot dan ook volledig voorbij aan zijn doel de problematiek van clitoridectomie ter sprake te brengen. Erger nog: Het lijkt erop dat Linde in een eigen wereldje leeft en op ongeloofwaardige wijze onwetend is over de geschiedenis en het gewicht van bepaalde beelden.
Linde heeft dringend nood aan een confronterende inleiding in geschiedenis en culturele gevoeligheden. Want wat Linde in de naam van artistieke vrijheid meent te kunnen doen, is naar ons gevoel niets anders dan een grotesk spel van duistere betekenaars. Een kleine deconstructie van Lindes verwerpelijke kunstinstallatie is hier meer dan op zijn plaats.
De duistere iconografie van de Golliwogg
We hadden om te beginnen grootse moeite om te begrijpen waarom een zogenaamde kunstenaar van Afrikaanse afkomst met het figuur van de Golliwogg opnieuw een karikatuur maakt van zwarte mensen. Hij maakt er zelfs zijn artistieke handelsmerk van. De culturele geschiedenis van de Golliwogg is immers minder onschuldig dan het lijkt.
Alleen al de etymologische betekenis van dit woord heeft iets dehumaniserend. Het woord Golliwogg is namelijk afgeleid van het Arabische woord ‘Ghuls’ dat geesten betekent. Zo bestempelden de Engelse kolonialisten in de negentiende eeuw de Egyptische arbeiders die voor hen in het Britse leger werkten als geesten: terwijl ze voor hen harde labeur moesten verrichten werd wel hun menselijkheid ontzegd.
Ze waren in Britse ogen niet meer dan spookachtige verschijningen en zoals ze opmerkten, speelden de kinderen van deze Egyptische arbeiders met zwarte poppen. De Britten noemden deze zwarte lappenpoppen al snel 'Ghuliwogs'. Ze kochten deze speelpoppen als cadeaus en keerden tot grote speelvreugde van hun kinderen ermee terug naar het Victoriaanse Engeland.
In die periode verscheen ook Florence Kate Uptons kinderboek De avonturen van twee Nederlandse poppen en de golliwogg. In dit kinderverhaal voerde Upton de Golliwogg op als het ‘verschrikkelijk gezicht van de zwartste gnoom’. Dankzij het enorme succes van Uptons kinderverhaal werd de Golliwogg een veelgebruikte zwarte protagonist in kinderboeken.
In tegenstelling tot Uptons angstaanjagende Golliwogg begon men deze mannelijke zwarte lappenpop ook op te voeren als de vriendelijke Golliwogg. En dat doet op zijn beurt ook denken aan de voorstelling van de zwarte in Amerikaanse minstreelshows. Als vorm van entertainment was het net na de Amerikaanse burgeroorlog hoegenaamd de gewoonte van blanken om in een muzikale dansshow zichzelf op te voeren als vrolijke, luie en bijgelovige zwarten.
Als tegenhanger van de teddybeer werd de Golliwogg vervolgens een zwarte lappenpop die tot in de jaren 60 tot het speelgoed van Europese, Amerikaanse en Australische kinderen behoorde. Uit het woord Golliwogg ontstond ook de Engelse racistische slangterm ‘wog’ dat werd gebruikt ter aanduiding van zwarte mensen.
Het eeuwige lijden van Saartjie Baartman
Alles bij elkaar genomen, zien we in deze historische iconografie van de Golliwogg de belichaming van een verderfelijke voorstellingslogica die in het Westen overal blijft opduiken: de exotische voorstelling van de zwarte is slechts de keerzijde van zijn sinistere voorstelling. In beide gevallen word de menselijkheid van zwarte afrikanen uit de weg gegaan. Het is zelfs niet overdreven te beweren dat deze westerse ontologische representatiedrang van de zwarte tot vandaag doorwerkt in de volkspsychologie, reisverhalen, krantenartikelen en zelfs wetenschappelijke studies.
In 2007 kwam het Spaanse kledingketen Zara overigens nog in opspraak met haar zogenaamde Golliwogg T-shirt en in 2009 vergeleek Carol Thatcher als BBC verslaggeefster (en dochter van) de Franse zwarte tennisspeler Jo-Wilfried Tsonga nog met een Golliwogg.
Lindes duistere fixatie op de figuur van de Golliwogg brengt ons ook naar een ander icoon uit de geschiedenis van het westerse racisme. De cake in de vorm van een Afrikaanse vrouw doet evengoed denken aan Saartjie Baartman, een Zuid-Afrikaanse vrouw die onder de naam van Hottentot-venus in de 19e eeuw als attractie in Europa werd opgevoerd. Europeanen waren gefascineerd door haar grote achterwerk, dikke schaamlippen en dikke lippen.
Saartjie groeide daardoor ongewild uit tot de westerse icoon van raciale inferioriteit en zwarte vrouwelijke seksualiteit (lees: baldadig, primitief en wild). De Afrikaanse vrouw wordt tegenwoordig nog vaak voorgesteld als een hypergeil subject dat alle seksuele verlangens van een blanke met plezier zal vervullen.
Misschien waren de toeschouwers en de Zweedse minister van cultuur zich niet bewust van hoe cultureel ongevoelig dit schouwspel wel niet was. Maar het blijft compleet onbegrijpelijk ook te moeten inzien dat er een symbolisch verband zou bestaan tussen het al lachend verorberen van stukjes cakevlees van een zwarte Afrikaanse vrouw en het probleem van clitoridectomie. Hoe kan Lindes installatie toch gerechtvaardigd worden als een vorm van verzetskunst? Ligt het niet soms voor de hand dat Linde op een geforceerde en ridiculiserende wijze twee figuren uit de westerse donkere iconografie samenbrengt in een zwarte vrouwachtige cake?
Het feit dat Linde zijn kunstinstallatie en zijn artistieke vrijheid blijft rechtvaardigen ter vereeuwiging van raciale stereotypen en daardoor het zwarte ras dehumaniseert, toont aan dat hij dringend hulp nodig heeft. Hij heeft nood aan een propere spiegel omdat wij en vele Afrikanen ons diep geraakt voelden door zijn kunstinstallatie en het duistere genot van haar toeschouwers. Elke messnede in deze racistische cake voelde trouwens evengoed aan als de verscheurende pijn van de botte messen van westerse transnationale bedrijven, het IMF, de Wereldbank en de neoliberale NGO’s in Sub-saharaans Afrika.
---
Chika Unigwe is dokter in de literatuurwetenschappen (Leiden) en schrijfster. David Van Peteghem is master in de wijsbegeerte (UA) en predoctoraal onderzoeker (KUL).
