“GOD IS EEN KOMIEK MET EEN SLECHT PUBLIEK”

Je moet van zelfspot houden, wil je met God kunnen meelachen. Dat vindt Arnold Yasin Mol, student islamitische theologie in Leiden en redactielid van de website Nieuwemoskee.nl. Een gesprek over humor in de islam met slimme moppen en driftige demonstranten.

Kan ik u beledigen of kwetsen met een foute grap over de islam?

“Al noem je Allah een eikel, het kan mij niets schelen. Voor mij en voor de theologie bestaat godslastering niet omdat onze taal en God niet samenvallen. God transcendeert zowel de goede als slechte dingen die wij over hem zeggen. Onze emoties en God vallen nou eenmaal niet met elkaar samen.

Sommige mensen noemen Mohammed een pedofiel of bloedlustige krijgsheer. Beledigingen over historische figuren zijn in mijn optiek voornamelijk bedoeld om hedendaagse aanhangers van deze figuren te raken. Deze figuren kunnen zichzelf immers niet verdedigen, noch is de belediging gebaseerd op werkelijke of wetenschappelijk acceptabele interpretatie van de geschiedenis of religieuze bronnen. De intentie is dus blijkbaar om mij als moslim op een indirecte manier te raken. Ik geloof in Mohammed, dus negatieve uitspraken over hem zeggen ook iets over mij. Als je Mohammed een eikel vindt, vind je mij stiekem ook een eikel aangezien ik zijn geschiedenis uit mijn hoofd ken.”

Is de Koran een handboek voor terroristen, zoals Wilders meent?

“Hierover zijn vele goede artikelen en boeken geschreven die dat standpunt weerleggen. Zie bijvoorbeeld het net vertaalde werk van een van de oude mufti’s van Egypte. Waar het in deze discussie om draait is dat complexe religieus-ethische teksten als de Koran en Bijbel ingaan op de soms gewelddadige realiteit van hun toehoorders en die realiteit ethisch willen inkaderen. Conflicten zijn dus opgenomen in de tekst van de Koran, en worden op verschillende manieren besproken die tezamen een holistische visie op conflict vormen. De Koran laat defensieve strijd toe waarbij elke vorm van onderdrukking en vervolging bestreden moet worden, en moslims zelfs zowel moskeeën als kerken, synagoges, tempels moeten beschermen (22:39-40). Deze ‘strijdverzen’ eindigen bijna allemaal met teksten als: ‘En als zij tot vrede neigen, neigt u er dan ook toe…’ (8:63). De verzen laten dus strijd toe, maar kaderen het met ethische eisen in waardoor strijd moeten eindigen in vrede. Maar deze holistische samenhang kan, met moeite, gebroken gelezen worden. Dat is altijd het probleem met teksten, de lezers bepalen wat men leest.”

Inderdaad. Kunt u hier nog iets meer over vertellen?

“Feit is ook dat Mohammed als een krijgsheer naar voren komt in de eerste verhalen die over hem de ronde deden. Dat is niet vreemd: het waren in het begin vooral rondreizende soldaten die het nieuws over de profeet verspreidden, en niet moeders die bijvoorbeeld meer oog zouden hebben voor Mohammeds zorgzaamheid. Maar goed, zowel die soldatenverhalen als de verhalen van andere groepen mensen over Mohammed werden eerst mondeling doorgegeven en daarna tussen de achtste en negende eeuw opgeschreven als biografische werken. In deze werken zijn vele versies van Mohammed te vinden. Sommige moslims en moslimhaters hebben een voorkeur voor de verhalen waarin Mohammed het zwaard offensief opneemt tegen anderen. Maar die geloofskeuze zegt meer over hen dan over de historische Mohammed. Denk aan islamitische bevelhebbers die een rechtvaardiging zochten voor hun expansie-oorlogen. En aan Wilders, die daarmee wijst op de dreiging van moslims in het westen.

Het is aan de wetenschap om uit te zoeken welke verhalen over Mohammed historisch gezien logischer en beter gegrond zijn, en aan de theologen welk gedrag Allah liever wel of niet ziet. Steeds meer islamitische theologen beseffen dat het belangrijk is om hiervoor opnieuw de Koran te bestuderen. Helaas accepteren we vaak de verhalen die op een bepaald moment in de geschiedenis het beste uitkomen.

Ik geloof dat Mohammed een goed mens was, ook al zal ik zijn persoonlijkheid door de verschillende en soms tegenstrijdige verhalen nooit helemaal kunnen begrijpen. Hij zou zijn zwaard opgepakt hebben toen hij bedreigd werd. Zou jij in zijn situatie niet hetzelfde gedaan hebben? Beledigers handelen vaak uit kwaadwilligheid en onwetendheid. Ze gaan onderzoek en discussies uit de weg. Je kunt stellen dat Mohammed een pedofiel is, of die stelling bevragen en onderzoeken of en waarom hij zo beschreven zou zijn. In de Koran wordt niks gezegd waardoor we Mohammed een pedofiel kunnen noemen. Het huwelijk is in de Koran juist iets tussen volwassenen, maar in andere overleveringen is daar wel iets over te lezen. De vraag is of die verhalen historisch kloppen.”

Soms kom je online of op televisie moslims tegen die wurgneigingen krijgen als er een cartoon of geintje over de profeet gemaakt wordt. Wat vindt de Koran daarvan?

“In Koranvers 33:48 staat: ‘Gehoorzaam de ongelovigen en de huichelaars niet, negeer hun beledigingen/het leed dat zij aandoen, stel je vertrouwen op God; God is goed genoeg als voogd.’ Het is moslims dus niet toegestaan om geweld tegen mensen te gebruiken die in hun ogen beledigingen uiten. Sterker nog: de Koran heeft het alleen over ‘godslastering’ in relatie tot niet-moslims. In vers 6:108 staat zoveel als: beledig de heiligheden van anderen niet, als je niet zelf beledigd wilt worden. Maar voel je je wel beledigd? Volgens vers 25:63 moet je hem of haar dan vrede wensen en weglopen, oftewel de andere wang toekeren.”

Belangrijk is de vraag waarom moslims, bijvoorbeeld door een spotprent of een onhandige uitspraak van de paus, in sommige landen wel en in andere landen juist niet met geweld de straat opgaan. Dat eerste gebeurt vooral in gebieden waar politieke leiders demonstraties wettelijk verbieden door misbruik te maken van wetten die zijn afgeleid van Koran en traditie (de Shariawetgeving die overal verschillend is). De klassieke traditie ziet volksoproer als iets dat chaos kan veroorzaken, wat kan uitlopen in geweld en weer slachtoffers kan opleveren. Voor de klassieke traditie stond het algemeen welzijn (al-Maslaha) centraal. Men interpreteerde die op zo’n manier dat men liever vrijheid inleverde om onrust tegen te gaan. Zowel in het verleden als in het heden maken politieke leiders in moslimlanden hier gebruik van om politieke tegenstanders en volksdemonstraties te verbieden. Wanneer een demonstratie toch voorkomt, is het omdat het protest te groot is om tegen te houden, of omdat de leiders het toelaten. Bij de cartoonrellen waren ze duidelijk door de politiek toegelaten, en dienden ze de onderdrukkende politiek in die landen. De bevolking die aan zulke demonstraties meedoet, is vaak arm, niet of slecht opgeleid. Wanneer je de religie van zo’n bevolking beledigt, beledig je het enige waar zij haar waardigheid uit kan halen. Het slechte Westen dat haar religie beledigt, is dan een mooie afleiding van de politieke situatie.”

Wat voor soort humor pikt ‘de’ islam wel en welke geintjes niet?

“Grappen mogen niet bedoeld zijn om iemand te beledigen. Je mag heus gein over iets of iemand hebben, maar niet om te beledigen of tot geweld aan te sporen. Het gaat in de islam dus om de intentie waarmee je grappen maakt.”
Gods humor heeft dus een moraal. Tijd voor een moppentrommel. Kent u een aantal goddelijke grappen?
“In Mekka hadden de Arabieren voor de islam een gebruik dat wij bijvoorbeeld ook zien in het huidige China en India: wanneer een echtpaar alleen een dochter kreeg of een dochter teveel, werd het kind gedood. Toen door het kind levend te begraven, tegenwoordig via abortus. Nu moet je weten dat Mekkanen geloofden in engelen als vrouwelijke wezens. Over hen zou God in vers 16:57-58 gezegd hebben: ‘En zij kennen aan God dochters toe! Geprezen zij Hij! En zij zelf hebben wat zij begeren (d.w.z. zonen). En wanneer een van hen het goede nieuws van een meisje krijgt, betrekt zijn gezicht en hij is vol ingehouden woede.’ Hier wordt men op een hele sarcastische toon op hun hypocrisie gewezen.
Een ander sarcastische Koranvers 62:5 zegt: ‘Zij aan wie de Thora is opgelegd en die het daarna toch niet konden dragen, lijken bijvoorbeeld op een ezel die boeken draagt […].’ Daarmee wordt bedoeld dat een geleerd persoon die niets goed doet, zijn kennis nutteloos heeft gemaakt maar ook dat hij er onwetend van is gebleven.

In vers 22:73 wordt duidelijk dat God ‘speelt’ met humor om ons iets te leren: ‘Jullie mensen! Een vergelijking wordt voorgehouden. Luistert er dan naar. Zij [de goden], die jullie in plaats van God aanroepen, kunnen niet eens een vlieg scheppen, ook al zouden zij zich daartoe aaneensluiten. En als een vlieg iets van hen weggrist, kunnen zij het niet van hem terugpakken. Zwak is hij die het najaagt en [zwak is] dat wat nagejaagd wordt.’ Mensen worden uitgedaagd na te denken over hun tradities, een vlieg heeft meer bestaan in zich dan de bedenkselen van mensen.”

Houdt Allah van zelfspot?

“Zelfspot kan alleen wanneer men om de eigen imperfecties kan lachen, en voor God – als absolute transcendente grond – bestaan imperfecties zoals wij die kennen niet. Dus ik denk niet dat wij zijn zelfspot zouden kunnen begrijpen. Maar tegelijkertijd nodigt hij ons uit tot zelfspot. Mijn katholieke moeder zei altijd: God is een komiek met een slecht publiek. Hij is een grapjas met vaak sarcastische en lastig te begrijpen humor. Heeft hij slechte humor, of hebben wij dat? Zijn toehoorders begrijpen vaak zijn boodschap niet door hun eigen tekortkomingen. Met zijn lastige grappen stelt God ons voor de lastige opdracht om de boodschap bij onszelf te zoeken: wat heeft Gods grap over mijn gedrag te zeggen? Je moet van zelfspot houden wil je met God kunnen meelachen. Als ik de Koran lees, heb ik vaak binnenpret. God grapt met een moraal: hij is een goede entertainer.”

Had de profeet Mohammed humor?

“Volgens de traditie zeker wel. Mohammed vluchtte met zijn volgelingen van Mekka, waar veel Arabische heidenen woonden, naar Medina. Hier woonden vooral joodse Arabieren. Medina was een zeer gemixte stad. Vrouwen hadden er meer vrijheid en zeggenschap dan hun seksegenoten in Mekka. De Mekkaanse vrouwen namen hun trekjes over, tot grote ontevredenheid van hun mannen. Toen zij daarover gingen klagen bij de profeet, begon hij te lachen. Waarschijnlijk omdat hij dacht: mijn missie is geslaagd, er is emancipatie op komst!”

Volgens Ahmad ibn Hanbal, een beroemde islamitische theoloog die in de 9e eeuw (na Christus) leefde, zou de profeet gezegd hebben: ‘Een persoon kan iets zeggen om zijn metgezellen aan het lachen te krijgen – hij zal daardoor in de hel vallen zo ver als de (sterrenhoop) Plejaden.’

Klinkt niet zo grappig, toch?

“Dat is een uitspraak waarvan het niet zeker is of Mohammed het echt gezegd heeft. Wie weet hebben asceten deze woorden verzonnen of verdraaid. Asceten kun je vergelijken met christelijke monniken uit de Middeleeuwen die alles afkeurden wat hen te werelds leek, zoals humor en het waarderen van (vrouwelijke) schoonheid. Die asceten dachten bij humor misschien aan spot, maar ook dat humor afleidt van het denken aan God. Eenzelfde discussie wordt er in de traditie gehouden over de acceptatie van muziek: bevordert muziek het religieuze welzijn of niet? De voor- en tegenstanders hebben hun eigen argumenten en hun eigen versie van Mohammed die ze construeren uit de bronnen. Maar sommigen proberen vromer te zijn dan de paus. Uit de biografie van Mohammed weten we dat mensen in Mohammeds omgeving enkele keren muziek speelden. Toen zijn metgezellen het muziekspel wilden stoppen, hield Mohammed zijn metgezellen tegen en liet de muziek doorgaan. Ik denk ook dat imam al-Ghazali, de beroemde elfde eeuwse theoloog, dit mooi verwoordt: ‘Plezier en entertainment helpen ons in moeilijke tijden. Alleen de profeten hebben het geduld om moeilijkheden en de bittere realiteit te dragen. Daarom zijn plezier en entertainment zijn medicijnen voor het hart tegen uitputting.’”

Robert Reijns interviewt tweewekelijks interessante mensen voor Nieuwwij.nl. 
Dit interview verscheen eerder deze week daar.