Het "Mediterrane Syndroom": structurele discriminatie en racisme in de gezondheidszorg

Het verhaal van Maya, een zwarte vrouw die onprofessioneel behandeld werd in een Brussels ziekenhuis, deed vorig jaar de ronde op het internet. Sindsdien duikt de term "mediterraan syndroom" in Franstalig België steeds vaker op. Maar dit concept is vaag en wordt vaak verkeerd begrepen. Wat is de oorsprong? Overdrijven mensen van buitenlandse origine hun gezondheidsklachten? Is het medisch personeel racistisch? Een ontcijfering.

Racisme in ziekenhuizen

"In dienst van mijn patiënten, zal ik hun gezondheid bevorderen en hun lijden verlichten. (...) Ik zal ervoor zorgen dat mijn houding tegenover mijn patiënten niet wordt beïnvloed door politieke of filosofische overtuigingen, of door overwegingen van sociale klasse, ras, etniciteit, natie, taal, geslacht, seksuele voorkeur, leeftijd, ziekte of handicap." Zo luidt de Eed van Hippocrates, die alle artsen moeten afleggen.

Maya voelde zich niet goed na een bezoek aan haar vader in Senegal, en ging naar de eerste hulp van het Iris Sud-ziekenhuis met duizeligheid en een zware hoest. Ze werd echter niet serieus genomen door de receptionisten

Het verhaal van Maya doet vragen rijzen over de mate waarin artsen zich aan die eed houden. Zij voelde zich niet goed na een bezoek aan haar vader in Senegal, en ging naar de eerste hulp van het Iris Sud-ziekenhuis met duizeligheid en een zware hoest. Ze werd echter niet serieus genomen door de receptionisten, en getuigde over die traumatische ervaring in een video op de sociale media. Haar getuigenis zorgde voor wijdverbreide verontwaardiging. 

De situatie die Maya meemaakte is geen uitzondering of een alleenstaand geval: zo was er bijvoorbeeld het voorval van Noami Musenga in Frankrijk in 2017. Zij werd bespot door de telefonistes van de telefooncentrale van de eerste hulp. Die reageerden ongeduldig toen Musenga niet direct duidelijk uit kon leggen wat er met haar aan de hand was (vanwege de pijn sprak ze minder duidelijk). Ze werd niet serieus genomen en stierf als gevolg van laattijdige medische hulp.

Deze gevallen van nalatigheid van medisch personeel worden vaak gerechtvaardigd door het zogenaamde "mediterrane syndroom". Het verwijst naar een verschil in behandeling, zorg en het rekening houden met symptomen door het medisch personeel, als gevolg van de vermeende of werkelijke origine van een patiënt (vanwege onder meer zijn of haar fysieke verschijning, naam of geboorteplaats).

Wat is het mediterrane syndroom? 

Oorspronkelijk is het "mediterrane syndroom" (dat soms ook het Noord-Afrikaanse syndroom wordt genoemd) gebaseerd op antropologisch onderzoek waaruit zou blijken dat mediterrane bevolkingsgroepen de neiging hebben hun pijn openlijker, zelfs overdreven, te uiten. Deze antropologische studies zijn weinig ontwikkeld en gebaseerd op culturele argumenten, en gaan voorbij aan cultureel verschillende manieren om pijn uit te drukken. Hierdoor zou het medisch personeel de ernst van de gezondheidstoestand van bepaalde groepen mensen minimaliseren.

De vermeende origine van een patiënt wordt vervolgens, net als leeftijd of pathologie, beschouwd als een relevant element om de problemen of gedragingen van een patiënt te verklaren

Racistische stereotypen spelen daarbij een belangrijke rol: zwarte en Noord-Afrikaanse mensen zouden "slechte patiënten" zijn, en hun pijn overdrijven. Deze beschrijving is gebaseerd op hun zogezegd 'klagende, angstige of kleinzerige karakter', maar soms ook op de taalbarrière, op de moeilijkheden om met het zorgpersoneel te communiceren.
 
De vermeende origine van een patiënt wordt vervolgens, net als leeftijd of pathologie, beschouwd als een relevant element om de problemen of gedragingen van een patiënt te verklaren. Er bestaat een tendens om het als abnormaal beschouwde gedrag van "buitenlanders" te pathologiseren, rekening houdend met het feit dat voor een gelijkwaardige pathologie de uiting van pijn meer uitgesproken is bij de zogenaamde "mediterrane" bevolkingsgroepen (en nu, bij uitbreiding, bij de Noordafrikaanse en Maghrebijnse bevolkingsgroepen).
 
Twee Noord-Amerikaanse onderzoekers, met name Denise Spitzer en Diane McDonald, onderzochten het risico van deze discriminatie in de westerse gezondheidsstelsels. In de kankerzorg bijvoorbeeld kan de vroege opsporing van de ziekte worden vertraagd door communicatiemoeilijkheden en vooroordelen van zorgverleners. In een Canadese kraamkliniek verklaart dat het feit dat inheemse vrouwen – die als kleinzerig worden gezien en gemakkelijker klagen – vaker met een infectie naar huis worden gestuurd dan witte vrouwen.

In een Canadese kraamkliniek werden inheemse vrouwen – die als kleinzerig worden gezien en gemakkelijker klagen – vaker met een infectie naar huis worden gestuurd dan witte vrouwen

De studies tonen symbolisch geweld aan met fysieke gevolgen voor geracialiseerde mensen, maar het racistische karakter van deze behandeling wordt grotendeels ontkend in de medische wereld. Dit blijkt ook uit de reactie van Dr. Roger Hallemans, plaatsvervangend medisch directeur van de Iris Sud-ziekenhuizen, waar Maya werd ontvangen: "Wij verwerpen elke beschuldiging van racisme (...) Er is geen racisme in de eenheden. We werken met verpleegkundigen van alle culturele achtergronden", aldus Hallemans.
 
Het wordt echter steeds duidelijker dat deze ongelijkheden wel degelijk gebaseerd zijn op vermeende origine, met fysieke schade voor de slachtoffers tot gevolg. Denise Spitzer en Kathryn Hopkins Kavanagh beschrijven hoe zichtbare minderheden in ziekenhuizen zich onzichtbaar voelen, maar ook reëel gevaar lopen wanneer als gevolg van die onzichtbaarheid een ongeschikte behandeling wordt voorgeschreven. Het collectieve karakter en de algemeen aanvaarde praktijk van het mediterrane syndroom, maken het tot een vorm van structureel racisme in de medische systemen van de westerse landen – België niet uitgezonderd.

Hoe kunnen we dit verschijnsel bestrijden?

De vooroordelen en racistische stereotypen die schadelijk zijn voor menselijke relaties moeten worden bestreden, en de verschillen die het gevolg zijn van een multiculturele samenleving moeten worden aangeleerd en gerespecteerd. Daartoe kunnen concrete maatregelen worden genomen, zoals het standaard voorzien van tolken in ziekenhuizen, het diversifiëren van het medisch personeel, maar ook het verbeteren van de arbeidsomstandigheden van dit personeel, dat overbelast wordt en daardoor niet alle patiënten adequaat behandelt.
  
Bovendien zou er gedurende de opleiding van zorgverleners al aandacht voor deze thema’s moeten zijn, aangezien er een gebrek aan kennis is over de manifestaties van bepaalde symptomen op bijvoorbeeld zwarte lichamen. Diversiteit moet dus vanaf de opleiding worden ingevoerd in boeken, praktijkgevallen, enz. Op die manier zou het mogelijk zijn de ongelijke behandeling te verminderen en het structurele racisme te bestrijden.