In aanloop naar 21 maart, Internationale Dag Tegen Racisme en Discriminatie, publiceert Kif Kif elke maandag interviews met autoriteiten in verschillende domeinen, om het racisme vanuit meerdere perspectieven te benaderen. Deze week spreekt professor Jean-Jacques Cassiman (KU Leuven) over racisme vanuit een genetisch perspectief en Dr. Olivia Rutazibwa (University of Portsmouth) over racisme als sociale constructie.
Professor Jean-Jacques Cassiman heeft een indrukwekkend traject ten dienste van het genetisch onderzoek. Hoogleraar aan het Departement Menselijke Erfelijkheid en hoofd van het Centrum van Menselijke Erfelijkheid, verbonden aan KU Leuven, en het UZ Leuven, Cassiman leidde meerdere onderzoekteams onder andere rond forensisch DNA-identificatie en moleculaire archeologie. Hij pleit voor een erkenning van de oneindige verschillen tussen individuen als gevolg van het samenspel van nature en nurture.
Kif Kif: Van waar komen de verschillen tussen mensen?
JJC: Alle continenten van de wereld werden bevolkt door steekproeven uit initiële bevolkingsgroepen uit Afrika, meer bepaald uit Ethiopië. Die migratie duurde duizenden jaren, het is dus logisch dat er aanpassingen zijn gebeurd tijdens dat proces. Er is geselecteerd in functie van de levensomstandigheden waarin ze terechtkwamen. Er zijn ook adaptaties gebeurd naarmate ze meer naar het noorden migreerden: ze transformeerden doordat het zonlicht minder sterk aanwezig was. De huidpigmentatie van deze groep verminderde, om meer vitamine D te kunnen opnemen. Onze voorouders hebben tijdens hun migratie oudere verwanten ontmoet in Europa en Azië en er ook nakomelingen mee gekregen. Dit heeft ervoor gezorgd dat de diversiteit nog sterker kon toenemen. Als je concreet kijkt naar bepaalde kenmerken van de moderne mens zoals bijvoorbeeld huidpigmentatie, denken veel mensen onterecht te vaak in kleuren: blank, rood, zwart en geel. Dit terwijl er alle mogelijke gradaties tussen het zwart en wit bestaan op deze wereld. Dus je kan de wereldbevolking ook niet indelen volgens deze categorieën, want dat dekt geen lading. Het verschil tussen twee personen binnen één bevolkingsgroep, kan soms groter zijn dan de verschillen tussen personen die uit twee verschillende bevolkingsgroepen komen.
Kif Kif: Is er dan geen genetische verklaring voor fenomenen die vaker voorkomen in een of ander volk?
JJC: Denken dat het soort DNA samenhangt met landsgrenzen is erg simplistisch. Er bestaat een aanleg, maar de verschillen die je ziet tussen individuen zijn niet enkel te wijten aan het DNA, ook aan de omstandigheden waarin dat DNA is terechtgekomen. In het geval van long-distance runners bijvoorbeeld, kan een genetische aanleg ervoor zorgen dat de hoeveelheid van een bepaald type spier of spiervezels die je hebt, meer kans geven om een lange afstandsloper of sprinter te worden. Dat is genetisch bepaald. Maar je mag geen verband leggen met huidskleur of een bepaald land. Het kan zijn dat in een bepaald land zoals Kenia, de proportie mensen met dat soort genen groter is, maar niet in absolute termen. Dit kan niet voorkomen bij een gehele bevolking en kan anderzijds ook voorkomen in andere bevolkingsgroepen. Ons DNA is samengesteld uit meer dan zes miljard bouwstenen, die opgebouwd zijn uit vier elementen. Om de duizend elementen zie je dat er verschillen zijn in DNA-samenstelling. Dat is mooi en interessant. Dat is ook de rijkdom van deze soort en dit op een gereduceerde manier bekijken is heel beperkt.
Kif Kif: Hoe komt dat we dat op een gereduceerde manier bekijken?
JJC: Dat gedrag wordt aangeleerd. Je groeit op met wat je ouders je vertellen. Als ze er vanuit gaan dat bepaalde uiterlijke kenmerken niet behoren tot de “blanken”, of mensen met een andere huidskleur geen echte “Vlamingen” zijn, word je als het ware opgevoed tot een racist. Dat is omdat er nog altijd mensen zijn die niet kunnen vatten dat er tussen twee zwarten evenveel verschil kan zijn als tussen twee blanken. Racisme komt voor uit onwetendheid. Het klassieke racisme, zoals het vroeger bestond, was hoofdzakelijk socio-cultureel, maar men heeft de genetica willen misbruiken om het te kunnen verklaren. “Die mensen zijn zo verschillend op genetisch vlak, dus het is logisch dat we hen niet graag kunnen zien”, werd dan gedacht. Men weet nu dat mensen op basis van huidskleur in een bepaald socio-culturele groep indelen niet correct is.
Kif Kif: Zijn er minder verschillen binnen socio-culturele groepen?
JJC: Als je verschillen ziet tussen individuen die door socio-culturele factoren zijn veroorzaakt, wil dat niet zeggen dat bij alle individuen op dezelfde manier hebben ingewerkt, want die hebben niet hetzelfde genoom. Mensen begrijpen niet voldoende dat we allemaal het product zijn van nature en nurture. Het product van een wederzijds proces dat constant bezig is. Dit kan serieuze verschillen veroorzaken, zodanig dat je ook ontelbare verschillen in gedrag kan zien binnen één bevolkingsgroep, zowel etnisch als socio-cultureel.
Kif Kif: Diversiteit is onder andere het product van adaptatie en selectie, maar kan diversiteit ook gezien worden als een overlevingsstrategie?
JJC: Dankzij onze genetische diversiteit hebben we statistisch gezien meer kans dat onze soort zou kunnen overleven als er iets spectaculair zou veranderen. Het werk van kunstenaar Koen Vanmechelen illustreert dit heel mooi: de kippen die we vandaag kennen, zijn allemaal soorten die geselecteerd zijn door de mens. Poulet de Bresse is genetisch gesproken relatief arm geworden, omdat die zo door inteelt geselecteerd zijn. Als een ziekte uitbreekt in een legbatterij, sterven de kippen bijna allemaal. Omdat de diversiteit binnen de kippenpopulatie heel klein is. Dankzij je genoom ben je weerstandiger aan infecties of niet. Als er dus een griepepidemie is bijvoorbeeld, dan zorgt de diversiteit ervoor dat diegene die weerstandiger zijn, en dus ook de soort, overleven. Deze kunstenaar begon verschillende soorten met elkaar te kweken, om zo de diversiteit in de kippenpopulatie te verhogen.
Dr. Olivia Rutazibwa, voormalig Afrika redacteur van MO* magazine, doceert International Development and European Studies in University of Portsmouth. Ze pendelt dit jaar tussen Duitsland, Rwanda en de VS tijdens haar onderzoek rond de mogelijkheid van zelfbeschikking in een post-koloniale context van Westers gedomineerde internationale betrekkingen. Ook volgens haar is racisme altijd een sociale constructie geweest en is het vooral belangrijk te kijken naar de gevolgen en mechanismen van uitsluiting, eerder dan vast te blijven bij de vraag of een praktijk racistisch is.
Kif Kif: Als rassen niet bestaan, waar baseert het racisme zich op?
OR: Binnen een biologisch referentiekader bestaan rassen niet, maar we zien dat de sociale constructen niet zo gemakkelijk op te geven zijn. Empirisch zien we verschillen, maar de betekenis die daaraan wordt gegeven is sociaal geconstrueerd en niet neutraal noch willekeurig. Belangrijk bij elke sociale constructie is stil te staan bij het doel waarvoor het dient, wat niet betekent dat een sociale constructie ontstaat om een doel te dienen. Bij elke sociale constructie is er een hele structuur (academici, kerkelijke instanties, overheid, noem maar op) die daar vorm aan geeft in de context van dat doel. Vaak vragen we ons af of de participatie van uitgesloten groepen aan de structuur voldoende zal zijn om problemen op te lossen, maar de vraag is echter “waarom zijn ze er vandaag niet bij?”. Moslims vandaag mogen er bijvoorbeeld niet automatisch bij zijn omdat er bij de huidige structuur nood is aan het herdenken van hun geloof en hun positie binnen onze samenleving, nood om hun toegang tot onze samenleving te reguleren zodat de rest niet te veel verandert. Dat impuls om de status quo te behouden, hoe ongelijk ook, is extreem conservatief.
Kif Kif: Mensen argumenteren dat de uitsluiting van moslims niet kan worden beschouwd als ‘racisme’ omdat moslims geen ‘ras’ vormen.
OR: Het probleem van racisme is niet dat het gebaseerd zou zijn op biologische kenmerken. Het probleem van racisme is dat men a priori wordt uitgesloten van alle kanalen die ervoor zorgen dat hij een leven in waardigheid kan uitbouwen voor zichzelf. Het uitsluitingsmechanisme is erger dan de basis waarop men uitgesloten wordt.
Kif Kif: Als racisme niet over rassen gaat, waar gaat racisme wél over?
OR: Racisme kan niet worden losgekoppeld van macht, want anders wordt het een verhaal van goede en slechte mensen. We slagen erin om niet kritisch te zijn voor anderen of onszelf als we denken dat iets met ‘goede intenties’ wordt gedaan, zij het ontwikkeling, democratisering, integratie of andere. We erkennen racisme enkel als mensen ‘slechte intenties’ hebben. Dat maakt het moeilijk om over racisme te spreken, terwijl racisme eerder gaat over grote structuren die ervoor zorgen dat we op bepaalde manieren naar de wereld kijken en maar een beperkt arsenaal aan instrumenten kunnen bedenken om de situatie te verbeteren. Over de macht die bepaalt wie als een autoriteit wordt gezien en de, bewuste of onbewuste framing van nieuwsberichten. Over de macht die zichzelf reproduceert en de status quo veilig stelt.
Kif Kif: Kunnen we spreken van intenties als de structuur ons denken zodanig beperkt?
OR: Als je opgroeit in een bepaald omgeving (familie, media, onderwijs…) kan je, ook met een andere huidskleur (ondanks eigen ervaringen en beschikbare informatie) denken dat racisme niet bestaat en dat als iemand zijn best doet die succesvol zal zijn. Als gevolg van de structuur zie je iemand die uitgesloten wordt als iemand die geen inspanning doet. Maar de structuur manifesteert zich onder meer via de acties van individuen, waardoor een groot deel van het antiracistisch denken over ‘afleren’ gaat. En dat is een individueel proces. Andere ideeën opdoen of vanuit eigen ervaring tot een besef komen. Ervaring moet daarom dezelfde waarde hebben als expert knowledge. En er moet wisselwerking komen, zowel tussen structuur en individu als tussen expertise en ervaring.
Kif Kif: Heb je een keuze om anders te doen dan wat de structuur voorschrijft?
OR: Ik denk niet dat het een absolute keuze is. Het hangt af van een complexe samenloop van omstandigheden. Maar er zijn wel overkoepelende attitudes. Je kan ervoor kiezen om eigen standpunten constant in vraag stellen, om te vechten tegen onrechtvaardigheid, op een andere manier luisteren en naar kennis zoeken of andere ervaringen meenemen in de eigen denkkader. Dat zijn keuzes.
Kif Kif: Wat kunnen we doen om racisme uit te schakelen?
OR: Dat men geen toegang zou hebben tot een waardig bestaan of onderdrukt zou worden geeft legitimiteit en moet de motor zijn om te kijken naar alle mechanismen van uitsluiting. De oplossing is alleszins niet unitair. We moeten ons afvragen: “is het een samenlevingsvraag of een individuele kwestie?” Iedereen moet bijdragen vanuit zijn eigen positie in de samenleving. Op professionele vlak, in de opvoeding van kinderen (aanleren van empathie en kritisch denken), als activist, academicus of politicus, telkens op een andere manier. Op een meer structureel niveau moeten we vooral geen schrik hebben om verschillende strategieën uit te proberen om te zorgen dat de bevolking beter gerepresenteerd wordt. Elke vorm van uitsluiting volgt dezelfde logica: er mogen maar een paar mensen meedoen en het spel kan niet in vraag worden gesteld. We zouden dit kunnen illustreren met een stoelendans. Nu, we kunnen ervoor zorgen dat er genoeg stoelen zijn zodat niemand wordt uitgesloten, maar we kunnen ook als samenleving opstaan en zeggen dat we een andere spel willen spelen. Een van de mythes die het racisme stand houden (gebaseerd op etnisch, raciaal, cultureel, religieus of gendergerelateerde eigenschappen) is het idee dat we geen andere spel mogen spelen.
Dezelfde vraag beantwoordt Cassiman categorisch: “de enige manier om het racisme te bestrijden is door mensen te informeren. Ervoor zorgen dat kinderen niet in zo’n concept moeten opgroeien. Als je naar kinderen kijkt, dan zie je dat zij nooit racistisch zijn van nature. Kinderen worden racisten, racisme zit niet in de genen. Competitie, vijandigheid enzovoort, dat zie je wél bij kinderen, maar bij hen is dat nog niet gebaseerd op huidskleur of afstamming. Huidskleur en afstamming worden wel gebruikt om die vijandigheid ten opzichte van anderen te legitimeren, maar dat is iets heel anders.”
Op 21.03, van 9u30 tot 15u30 in Campus Blairon 200, 2300 Turnhout, wordt een inspiratiedag georganiseerd door Unia (Interfederaal Gelijkekansencentrum Antwerpen, Mechelen en Turnhout) en hun lokale partners waaronder, ACV, ACLVB, ABVV, Stad Turnhout, vzw Inburgering en Integratie Turnhout, Minderhedenforum, Kif Kif en Samenlevingsopbouw Antwerpen. Deze inspiratiedag vormt een vertrekpunt om concrete stappen te ondernemen in de bestrijding van het racisme. Deelname is gratis, maar inschrijven is verplicht via het online inschrijvingsformulier.
