Het uitgangspunt van de waarheidscommissie is dat de sociale breuk die er nu is, het gepolariseerde debat, rond hoofddoeken, rond Sinterklaas, rond boerkini's, rond Berbers, radicalisering, noem maar op, dat er een soort ‘ continuering’ van stereotypering achter zit.
Het heeft jaren geduurd, maar de aanhouder wint: Action Zoo Humain, samen met vijf Antwerpse partners, hebben eindelijk toestemming gekregen om De Waarheidscommissie te laten plaatsvinden in het Oud Justitiepaleis van Antwerpen. Waarom was dat zo belangrijk? In eerste instantie, omdat er in Antwerpen drie wereldtentoonstellingen werden gehouden waarin zoo humains werden tentoongesteld en er ernstige vermoedens zijn van historisch onrecht ten aanzien van ‘exoten’. In tweede instantie, omdat er omwille van historisch onrecht aangedaan aan de Joodse gemeenschap terechte excuses kwamen van de stad, hopen de makers dat de stad zich ook zal buigen over de dood en verwaarlozing van de tentoongestelde Congolezen. Ten derde: Antwerpen is een bijzonder gepolariseerde stad. Kan de kennis van het verleden van de stad ons helpen de dialoog te bevorderen? Het Oud Justitiepaleis van Antwerpen is een uitgelezen locatie en straalt de nodige autoriteit uit. De Waarheidscommisie is niet zomaar een voorstelling, het is ook een zoektocht. Een heel ernstige zoektocht Zij moet uitmaken wat we onthouden, maar dat betekent net zo goed dat we moeten beslissen wat we vergeten.
Een zoo humain was veel meer dan een opgezette Congolese village, met namaakhutten en mensen als attractie. Het was ook een mechanisme van bevestiging van vooroordelen. Meer dan spektakel en fascinatie, was het een instrument van distantiëring, van identiteitsvorming: dit ben ik niet, dit is een ander. Het was een instrument om de koloniale onderneming te rechtvaardigen voor het Belgische volk, de nood aan beschaving moest daarmee worden bewezen. De zoo humains waren een mechanisme om racisme ten aanzien van ‘exoten’ aan te wakkeren.
Voor Chokri en Zouzou Ben Chikha is het idee van de zoo humain zo belangrijk dat ze er zelfs de naam van hun gezelschap van geleend hebben om het fenomeen. “De zoo humains waren zo succesvol omdat ze inspeelden op een heel bedenkelijke nieuwsgierigheid, op de definitie van de eigen identiteit en sensatiezucht. Als mechanisme waren ze eigen aan de mens en blijven ze tegenwoordig nog altijd aanwezig, vooral in de entertainment, media, kunst en de politiek. We willen dat mechanisme in de gaten houden, niet alleen de historische zoo humains, maar ook de zoo humains van vandaag. Binnenkort is het opnieuw Sinterklaas en dan gaan de poppen weer aan het dansen” zegt de onderzoeker, acteur en theatermaker.
Kif Kif: Het is zo’n groot fenomeen dat het een waarheidscommissie verdient.
Chokri Ben Chikha: Ik ben historicus van opleiding. Ik was tijdens mijn artistiek doctoraatsonderzoek (KASK en UGent) op zoek naar interculturaliteit binnen de kunsten, zelfs tot in onze koloniale geschiedenis. Zo kwam ik op het fenomeen van de zoo humain terecht, op het tentoonstellen van mensen. Tijdens de wereldtentoonstelling van 1894 in Antwerpen werden meer dan honderd Congolezen tentoongesteld. Miljoenen mensen kwamen er naar kijken. Daarrond werd vanuit verschillende fronten (de wetenschap, het stadsbestuur, de kunsten en andere instanties) een racistisch discours ontwikkeld en gepromoot. De exoten werden gepresenteerd als de missing link tussen de aap en de mens. Dat was interessant voor de overheid en de kerk om het kolonialisme te rechtvaardigen. Dat het werk van bekering en beschaving nodig was. De racistische propaganda was massaal. Folders, affiches, filmpjes, postkaartjes, allemaal rond de zoo humain. De zoo humain diende als bewijs dat ‘ze’ achterlijk waren, dat ‘ze’ barbaars waren. De koloniale onderneming resulteerde inmiddels in meer dan vijf miljoen dodelijke slachtoffers en dat is enkel mogelijk dankzij een ideologie, een denkwijze die gestimuleerd werd met die wereldtentoonstellingen, waar er drie van in Antwerpen plaatsvonden. Wat was de rol van de Stad Antwerpen? Wat was de rol van onze gerenommeerde schrijver Willem Elsschot die hieraan meewerkte?
Kif Kif: Klinkt ernstig genoeg voor een rechtszaak, meer dan een waarheidscommissie?
Chokri Ben Chikha: Zeker ten aanzien van de mensen die tentoongesteld zijn geweest. En toch is een rechtszaak niet evident: de feiten dateren van lang geleden en er zijn geen overlevenden. Een rechtszaak kan negatief uitdraaien, zeker omdat er tegenwoordig veel gejuridiseerd wordt. Een waarheidscommissie - we inspireerden ons op de Zuid-Afrikaanse - streeft anderzijds naar dialoog, naar verwerking, naar verzoening, naar erkenning, naar rechtvaardigheid.
Kif Kif: Zijn de zoo humains een geïsoleerd fenomeen?
Chokri Ben Chikha: Het uitgangspunt van de waarheidscommissie is dat de sociale breuk die er nu is, het gepolariseerde debat, rond hoofddoeken, rond Sinterklaas, rond boerkini's, rond Berbers, radicalisering, noem maar op, dat er een soort ‘ continuering’ van stereotypering achter zit. Zou dat te maken hebben met die wereldtentoonstellingen? Dat gaan we onderzoeken in die waarheidscommissie. Er zijn spanningen tussen gemeenschappen die dicht op elkaar komen te leven. Er zijn ook mensen die de spanningen aanwakkeren, die daar allerlei ideologieën of religies voor misbruiken. Die spanningen zijn er en de vraag is wat we daarmee kunnen doen. De geschiedenis kan ons helpen om die spanningen te begrijpen. Daarom werken we samen met twee professoren van de Universiteit Antwerpen, historicus Henk De Smaele en literatuurhistoricus Kevin Absilis. Er waren bijvoorbeeld vreselijke uitspraken over en mensonwaardige omstandigheden van Congolezen, er zijn zelfs jonge Congolezen gestorven, in het kader van de wereldtentoonstellingen en zulke feiten werden gewist uit het collectief geheugen.
Kif Kif: En die vergeten bladzijden verloren laten gaan was geen optie.
Chokri Ben Chikha: We zijn misschien klaar met de geschiedenis maar de geschiedenis is niet klaar met ons. De situatie is duidelijk anders dan zo veel jaar geleden, absoluut. Sommige dingen die in het verleden zijn gebeurd zouden nu niet meer kunnen. Maar er zijn sporen van het denken in hiërarchieën van bevolkingsgroepen. Dat leeft er wel, maar in een andere vorm. Het idee van de zoo humain is misschien ook geëvolueerd en krijgt nu ook een andere vorm, zoals uitlachtelevisie over anderen, bijvoorbeeld. Het principe blijft hetzelfde: de verschillen met de ander, met ‘de barbaar’, duidelijk uitvergroten. De verschillen spectaculariseren. Een grens trekken - in het geval van een zoo humain was dat letterlijk een omheining. De ander reduceren tot zijn anders-zijn en vervolgens zeggen wie superieur is dan de ander. Als de mechanismen gelijkaardig zijn, kunnen we wel degelijk iets leren uit de geschiedenis. De beeldvorming van toen diende om het racistisch discours te rechtvaardigen. De beeldvorming van vandaag lijkt onschuldiger maar is nog altijd heel dominant en houdt nog altijd een zekere hiërarchie in stand. Denk maar de aan diverse denigrerende uitspraken over moslims, maar even goed zijn er conservatieve moslims die zich superieur voelen.
Kif Kif: Waar trek je de grens tussen een folkloristisch spektakel en een zoo humain?
Chokri Ben Chikha: Niet alles is een zoo humain. Het gaat zeker over een manier van kijken en een manier van omgaan met iemand met een andere achtergrond, maar het heeft natuurlijk ook te maken met machtsverhoudingen. Als een cameraploeg naar een ander land trekt om te laten zien hoe achterlijk ‘zij’ zijn, is dat ook om te tonen hoe superieur ‘wij’ zijn. Als dat omslaat in politiek, waarbij dát gebruikt wordt om een specifieke groep te discrimineren en stereotypen te bevestigen, hebben we te maken met een zoo humain.
Kif Kif: Maar iedereen gebruikt stereotypen, los van machtsverhoudingen.
Chokri Ben Chikha: De meeste mensen hanteren stereotypen over verschillende bevolkingsgroepen, dat is waar. Het goed nieuws is dat stereotypen in beweging kunnen worden gebracht. Dat men op een bepaald moment over zwarten dacht als dieren is heftig. Maar net zoals er geïnvesteerd wordt om stereotypen te creëren, kan men ook inspanningen leveren om ze te ondergraven. Stereotypen zijn geen vaststaand gegeven. Ze zijn wel eenduidig: stereotypen zijn aantrekkelijk omdat ze het leven simplificeren. In zekere zin geven ze een illusie van rust, omdat je de complexiteit niet hoeft te zien.
Kif Kif: Hoe kunnen we stereotypen ontkrachten?
Chokri Ben Chikha: Stereotypen bestrijdt je juist met die complexiteit. Met de Waarheidscommissie werken we rond verschillende soorten waarheid. De objectieve, feitelijke waarheid: er is bewijs van drie gestorven jonge Congolezen, van ontbering, tijdens de Wereldtentoonstelling, al weten we niet waar ze begraven zijn. De afstammelingen van die Congolezen willen wél hun stoffelijke resten, al was het symbolisch, en ze komen ook naar de Waarheidscommissie. Er is ook een subjectieve waarheid, de waarheid zoals je die aanvoelt. Dan heb je de waarheid die ontstaat uit de dialoog, of de ruzies die er ook zijn, een waarheid die misschien een mengeling is van meerdere perspectieven. Daarnaast is er ook een helende waarheid en voor ons is er ook een artistieke waarheid.
Kif Kif: Hoe worden die waarheden in de praktijk onderzocht?
Chokri Ben Chikha: De waarheidscommissie bestaat uit getuigenissen. Tegenover de getuigen staan dan de zeer diverse commissieleden (de voorzitter van de commissie is Herman Balthazar, oud-professor van UGent en oud-gouverneur van Oost Vlaanderen, gekend door zijn objectieve positie). Een getuigenis kan een woord zijn. Of een beweging. Muziek. De deelnemers hebben de vrijheid gekregen om vorm te geven aan hun getuigenis. Er is een getuigenis van een danseres, bijvoorbeeld. De Willem Elsschot Genootschap zal ook komen getuigen, omdat Elsschot meewerkte aan de propaganda van de wereldtentoonstelling van 1930. Er is een foto die zijn aanwezigheid daar bewijst. We hebben daar dus vragen bij: het is een gerenommeerde, sociaal-geëngageerde, goeie schrijver, hij is daar getuige van, waarom werd daar niets over geschreven? Zo wordt het collectief geheugen gewist: iemand kiest er op een bepaald moment voor om te zwijgen. Iemand als Tom Lanoye erkent de urgentie van een reactie daarop. Hij heeft meegewerkt aan de opvoering van De Waarheidscommissie in Kaapstad. Hij zal in Antwerpen de verdediging van Willem Elsschot op zich nemen. Daarnaast zijn er getuigenissen van Marijke Pinoy, Mourade Zeguendi, Chantal Loyal, van een Congelese afstammeling van de tentoongestelden….
Kif Kif: Je spreekt onder andere van een ‘helende waarheid'. Wat wil de waarheidscommissie bereiken? Wakkert de waarheid niet eerder de nood aan rechtvaardigheid, aan een straf?
Chokri Ben Chikha: Woede is onvermijdelijk, maar het vertrekpunt van de waarheidscommisie is dat opgekropte frustraties kunnen worden geuit en dat er geluisterd wordt naar alle partijen. Dat maakt deel uit van de verwerking en daarom richten we ons ook tot de burgemeester van de stad, om aan te geven dat de erkenning van de fout de eerste stap is voor de collectieve verwerking. We zijn ons bewust van zijn drukke agenda, maar een reactie, een symbolisch gebaar zou veel kunnen betekenen. De burgemeester van Gent heeft dat gedaan en hoewel sommigen het belachelijk vinden is het belangrijk dat de fout in de zoo humains, die zo’n belangrijk rol hebben gespeeld in de dehumanisering van bevolkingsgroepen, toegegeven wordt. Een erkenning van historisch leed. In het geval van Jodenvervolging is dat ook in Antwerpen gebeurd. Een dergelijke erkenning is belangrijk om verder te gaan. Zij het een uitspraak of een monument. Op dit ogenblik bevolken koloniale namen ons straatbeeld. Het is misschien interessant om die slachtoffers ook een naam te geven, in de vorm van een monument, bijvoorbeeld, een manier om hen een plaats te geven in de stad en in het geheugen. Zulke concrete mogelijkheden kunnen ook onderzocht worden in de waarheidscommissie, of voorgesteld worden door de burgemeester en zijn schepencollege. Monumenten en straatnamen bepalen ook mee welke dingen we gaan vergeten en wat we ons herinneren.
Kif Kif: De waarheidscommissie heeft al plaatsgevonden in Gent en in Zuid-Afrika, wat is daar het resultaat van geweest?
Chokri Ben Chikha: In het begin werden we uitgelachen. Nu wordt het aux serieux genomen. Het is geen evidente onderneming, een samenwerking tussen 5 culturele organisaties (Cultuur District Antwerpen, ccBe, Kultuurfaktorij Monty, Mestizo Arts Festival en Arenberg), maar dat zegt al veel over de openheid en de bereidheid om deze kwesties bespreekbaar te maken. De Waarheidscommissie vertaalt zich uiteindelijk in een rapport, een boek met bevindingen en met aanbevelingen naar de overheid. En het proces dat deelnemers en toeschouwers meemaken, uiteraard. Maar wij moeten ons hoeden voor ijdelheid. Wij zijn alleszins geen Zuid-Afrikaanse waarheidscommissie en zijn de hoofdrolspelers ook niet, dat zijn de getuigen en de gestorven en tentoongestelde Afrikanen.
De Waarheidscommissie, van 28.10 t/m 01.11, telkens om 20u30, in het Oud Gerechtsgebouw van Antwerpen. In het kader van Mestizo Arts Festival.
In maart ook in Cultuurcentrum Mechelen (http://www.cultuurcentrummechelen.be/podium/2016-2017/de-waarheidscommi…
