Abdal Hakim Murad – autoriteit in de islamitische wereld

Weinig mensen in de islamitische wereld verbinden Oost en West, traditie en moderniteit zoals Abdal Hakim Murad dat doet. Hij studeerde en doceerde in Cambridge en Al-Azhar, maar werd evenzeer opgeleid door traditionele soefi-sheikhs. Hij vertaalde eeuwenoude klassieke werken maar hij is ook een belangrijke opiniemaker in de hedendaagse Britse media. Maar wat mij het meeste trof toen ik hem ontmoette, was de wijze waarop hij zijn enorme kennis en intellectuele scherpzinnigheid liet samengaan met eerlijke nederigheid.

Omwille van zijn ervaringen en expertise wou ik met sheikh Abdal Hakim Murad van gedachten wisselen over de evoluties van autoriteit in de wereldwijde islamitische gemeenschap. Aangezien de oude ‘autoriteitscentra’ verdwenen of hun impact verloren zijn, hoopte ik van hem te leren welke instellingen of individuen geleidelijk aan nieuwe ‘referentiepunten’ worden.

*
Deze tekst is een verkorte versie van een dieper uitgewerkt gesprek.
Klik hier of op de link onder dit interview om de pdf te downloaden indien je de volledige tekst zou willen lezen.
*

Halal Monk: Vaak wordt beweerd dat de islam geen geïnstitutionaliseerde autoriteit kent, maar als we eerlijk naar de islamitische geschiedenis kijken dan zien we dat er eigenlijk altijd wel bepaalde ‘autoriteitscentra’ hebben bestaan. De eerste khaliefen, de Al-Azhar universiteit, de geleerden van Damascus, de Ottomaanse sultan… het zijn allemaal voorbeelden van geconcentreerde autoriteit. Vandaag de dag is het echter moeilijk om dergelijke autoriteitscentra te vinden of om de autoriteit van bepaalde groepen, instellingen en individuen naar waarde te schatten. Zou u zeggen dat zo’n situatie een uitzondering is in de geschiedenis van de islam?

Abdal Hakim Murad: Indien jouw religie een ethische basis heeft, dan zal die religie zijn ethiek in wetten willen reflecteren en natuurlijk kun je geen juridisch system hebben zonder een vorm van structurele autoriteit. Maar in de eerste eeuwen was de islamitische wetgeving – de sharia – zo gedecentreerd mogelijk. Elke khadi (rechter) was de facto onafhankelijk en er was geen statutaire wetgeving.

In de negentiende eeuw kwam daar verandering in. Om de handel met Europa te stabiliseren hadden de Ottomanen steeds meer nood aan overeenkomsten en reguleringen. Daarom zagen ze zich verplicht de islamitische wetgeving om te vormen tot een statutaire wetgeving. Dat leidde tot het uitwerken van een juridische code die de ‘Mecelle’ werd genoemd.

Vandaag denken moslims vaak dat islamitische wetgeving altijd statutair is geweest, maar eigenlijk is dat een soort ‘verwestering’. Vooraleer de staat zich met wetgeving begon te bemoeien, groeide het vooral ‘bottom-up’. Meer nog, de ulema (de geleerden en juristen van de islamitische gemeenschap) waren oorspronkelijk een soort vertegenwoordigers van de moslims tegenover de staat. Maar eenmaal statutaire wetgeving een wereldwijde norm werd, konden de geleerden niet langer onafhankelijk blijven. Vandaag de dag is de ulema dan ook vaak in de staatssystemen geïntegreerd. Ze hebben het moeilijk om geen staatsvertegenwoordigers te worden die enkel die fatwa’s naar voor schuiven die de staat ook goedkeurt. Ze verwerden tot een soort ‘ambtenaren’ en worden vaak als een onderdeel gezien van een hypocriete bureaucratie. Vandaar de autoriteitscrisis waarin de ‘gevestigde ulema’ zich bevindt.

Halal Monk: Op zich hoeft een integratie in de staatsstructuren eigenlijk niet problematisch te zijn. Het leidt waarschijnlijk tot heel wat corruptie, maar ik veronderstel dat er ook wel corruptie bestond toen de ulema nog niet in de staatsstructuren opgenomen was. Zouden we dan niet kunnen zeggen dat het gewoon een andere organisatievorm is? Wat zorgt er precies voor dat we vandaag werkelijk een autoriteitscrisis zien?

Abdal Hakim Murad: Volgens de traditionele ulema bevinden wij ons op dit moment in een soort ‘noodtoestand’. In traditionele shariatermen wordt zo’n toestand nawazil genoemd. Dat is een categorie die je toepast wanneer je omgeven wordt door grote politieke onrust en problemen, zoals de uitdrijving van de moslims in het Iberische schiereiland ten tijde van de Spaanse inquisitie. Allerhande nieuwe regels werden toen uitgedacht omdat het volgen van de klassieke fiqh je einde kon betekenen. En aangezien de huidige samenlevingsmodellen niet overeenkomen met de basispremises waarop de traditionele sharia zich baseert, veronderstelt men dat we ons in zo’n nawazil-periode bevinden. De val van het kalifaat was eveneens een reden om van een noodtoestand te spreken.

Wanneer zo’n situatie lang duurt wordt de eensgezindheid van de gemeenschap omtrent gevoelige nawazil-kwesties zeer twijfelachtig. Sommige figuren begonnen hun fatwa’s meer op hun onmiddelijke politieke toestand of hun eigen psychologie te baseren en hielden geen rekening meer houden geen rekening met de voorzichtige aanpak die door de vele geleerden doorheen de eeuwen werd opgebouwd. In zekere zin wordt een woedende man, die zich met de geschriften alleen opsluit in een kamer, machtiger dan de geschriften op zichzelf. Want de heilige schrift is in wezen zeer zacht, passief en kwetsbaar. De heilige schrift kan verwrongen worden om heel wat verschillende doelen te dienen – en dat zien we ook in toenemende mate gebeuren.

Neem bijvoorbeeld Bin Laden’s bekende fatwa tegen Joden en kruisvaarders – die het toelaat om elke Amerikaan, zowel soldaten als burgers te doden. Wie die goed bekijkt ziet meteen dat hij totaal geen idee had hoe een traditionele fatwa eruit ziet. Hij refereert naar geen enkel klassiek debat, hij vermeldt geen enkele van zijn voorgangers en hij verwijst nergens naar een lijn van overlevering. In termen van traditionele islamitische argumentatie is zijn fatwa dan ook totaal ongegrond, maar hij hoefde enkel maar zijn fatwa op het internet te gooien om zijn idee verder te verspreiden. Dat is iets waar de traditionele geleerden geen weg mee weten omdat ze zich zo onhiërarchisch tot elkaar verhouden.

Halal Monk: Zou u dan zeggen, zoals sommigen beweren, dat de autoriteitscrisis tot een algemene crisis van de islamitische wereld leidt?

Abdal Hakim Murad: De verdienste van het gedecentreerde model toont zich in het feit dat, ondanks alle uitspraken over ‘de crisis van de islam’ of ‘wat er fout ging met de islam’, vele moskeeën nog steeds tot barstens toe vol zitten. Ondanks de tekortkomingen van de structuren of het ineenzakken van traditioneel islamitisch onderwijs, keren mensen zich niet af van de islam. In mijn ogen is er dus helemaal geen crisis van de islam. Meer nog: ik zie islam als het grote succesverhaal van de moderniteit… ondanks zichzelf. Uiteindelijk beoordeel je een religie op basis van zijn waarheidsaanspraken en de mate waarin ze nog steeds aantrekkelijk is voor een grote groep mensen. En er blijven zich nu eenmaal heel wat mensen tot de islam bekeren.

Alleen is het zo dat de islamitische leiders hoegenaamd niet klaar zijn voor de nieuwe positie van de islam in onze huidige wereld. Hun discours, theologie of visie op de geschiedenis zijn er niet klaar voor. Ze bevinden zich nog steeds in hun nawazil-toestand van “wat is de laatste krantenkop en hoe moeten we deze keer paniekeren?” De cartoons, Israël, terrorisme… het lijkt soms allemaal over te koken, maar het feit is dat het in de basis, in de lokale realiteit, wel degelijk werkt.

Halal Monk: Ik heb wel het gevoel dat heel wat jongeren, die zich helemaal in het midden bevinden van dit soort debatten over identiteit, cultuur, religie en maatschappij, niet langer te rade gaan bij de traditionele ulema of hun lokale moskeeën voor antwoorden op hun vragen. In de plaats daarvan lijken ze vooral naar inspirerende sprekers op te kijken. Figuren zoals Tariq Ramadan, Amr Khaled, Hamza Yussuf, Zakir Naiq en vele anderen trekken alsmaar grotere menigten aan. Ik wil daarmee niet zeggen dat hun specifieke leerstellingen of persoonlijkheden op hetzelfde niveau staan, maar zou men kunnen stellen dat dergelijke figuren, in het algemeen, de nieuwe autoriteiten worden?

Abdal Hakim Murad: Dat zou ik niet met zekerheid durven zeggen. De werkelijke impact van hun wezenlijke ideeën in de verschillende moslimgemeenschappen is heel moeilijk na te gaan. Zijn er werkelijk verschillende moskeeën die hen ‘volgen’? Zijn er organisaties, websites of tijdschriften die hun lijn aanhouden?

Wanneer je naar de jongere generatie in Groot-Brittanië kijkt, dan zie je dat de meesten zich nog steeds met de traditionele geleerden van Zuid-Oost Azië associëren. Ze zijn heel erg loyaal. Het aantal moslims dat zich kan loskoppelen van hun eigen religieuze opvoeding en die op zoek zijn naar een meer internationale invulling van hun geloof is waarschijnlijk heel klein – in Groot-Brittanië waarschijnlijk slechts zo’n veertig of vijftigduizend mensen.

Sommigen onder hen worden misschien wel een soort aanhangers van charismatische sprekers en die sprekers worden soms grote sterren, maar andere kiezen juist voor het salafisme. Dat laatste heeft ook het voordeel van stevige funding en een sterke aanwezigheid op het net. De salafi’s kunnen daarenboven doen wat ze willen omwille van de stevige banden die de Britse overheid heeft met Saudi Arabië.

Halal Monk: Toen ik bij u kwam hoopte ik enigszins van u te weten te komen waar de nieuwe centra van autoriteit in de islamitische wereld zich op dit moment bevinden. Maar ik krijg het gevoel dat het allemaal nogal onzeker is. Het lijkt erop dat ze zich een beetje overal en een beetje nergens bevinden.
Zoals je weet is religie heel moeilijk te voorspellen. Als iemand vraagt: “hoe gaat het allemaal evolueren?”, dan moet ik antwoorden: “Dat weet God alleen.” De huidige situatie was twintig jaar geleden helemaal niet te voorzien.
En waar plaatst u zichzelf in dit alles?

Abdal Hakim Murad: Ik ben maar een eenvoudige academicus in Cambridge en ik doe mijn best om mijn deel bij te dragen aan sommige projecten op zowel het lokale als het internationale niveau. Het zou me verwonderen dat veel moslims in Groot-Brittanië weten wie ik ben. Ze kennen mijn broer waarschijnlijk beter. Hij is immers een bekende sportjournalist. 

Halal Monk: Een behoorlijk bescheiden antwoord, gezien uw status binnen de internationale ulema. Meer nog: voor veel mensen kan zo’n status nogal verrassend overkomen aangezien u een Britse bekeerling bent die zich binnen de soefi-traditie plaatst. Aan de andere kent bent u ook niet de eerste sterk gerespecteerde soefi-geleerde waarmee ik sprak. Ik kwam ondertussen dan ook tot de conclusie dat het soefisme, in tegenstelling tot wat velen beweren, helemaal niet zo’n ‘gemarginaliseerd’ aspect is van de islam.

Abdal Hakim Murad: Dat is waar. Wanneer je bijvoorbeeld naar het Ottomaanse rijk kijkt, was niemand ooit ‘tegen’ het soefisme. Het idee dat mainstream islam anti-soefi zou zijn, komt voort uit Saoedisch puritanisme. Maar dat is een heel recente evolutie. Zelfs Saudi-Arabië zit vol soefi’s.

Het is echter vooral belangrijk om te onthouden dat het op zich niet zozeer om soefisme draait. Soefisme is maar een naam. Het uiteindelijke bewijs voor de religie zijn de heiligen. Zij zijn de miraculeuze uitdrukking van goddelijke liefde. Het is de moslimheilige die de grootheid van de profeet laten zien want door hun totale liefde en overgave is het leven van de heiligen zorgvuldig in overeenstemming met de soenna. Hun eigen ‘ik’ is verdwenen en enkel de profetische vorm blijft over. De waardigheid, de oude wijsheid, de egoloosheid, de liefde voor anderen… je ziet het in de profeet en je ziet het in de heilige.

De heiligen wijzen er ons op dat dat religie er om draait van ons op elk moment bewustzijn te zijn en God te herinneren. Ze wijzen er op dat de essentie erin bestaat van constant in God te zijn.

Dus wanneer je de heiligen ziet, ontdek je waar liefde over gaat. Onze cultuur zingt constant over liefde omdat hij er eigenlijk geen kent. Het werd de basis van onze samenleving maar het is een soort van coitus interruptus: de slogan ‘love is all you need’ vind je overal terug op de covers van allerhande tijdschriften, in popmuziek en in de soaps op TV maar uiteindelijk is die er niet. Men voelt de nood, men verlangt er naar, maar er is niets dat ook werkelijk liefde geeft waardoor ze eindeloos veel nieuwe dingen uitproberen.

Een heilige oversteeg dat soort enggeestig egocentrisme en toont ons wat werkelijke goddelijke liefde is.

Halal Monk: Kan ik dan besluiten met de constatering dat de werkelijke autoriteiten in de islam volgens u de heiligen zijn?

Abdal Hakim Murad: Zoals ik dikwijls zeg: “If you have not seen the saint, you have not seen the sunna.” (“Zolang je de heilige niet zag, ken je de sunna niet.”)

*
Deze tekst is een verkorte versie van een dieper uitgewerkt gesprek.
Klik hier of op de bijlage hieronder om de pdf te downloaden indien je de volledige tekst zou willen lezen.
*
Dit interview verscheen oorspronkelijk in het Engels op www.halalmonk.com.
 

Andere interviews van Halal Monk lees je op Kif Kif in dit dossier