Wat we nodig hebben is niet het besef dat een massamoordenaar even redelijk kan klinken als een groot deel van de Europeanen: we moeten ons zorgen maken over het feit dat heel veel Europeanen zich moeiteloos kunnen vinden in de woorden van een massamoordenaar.
In een tekst van Ludo Abicht uit het boek Hoofddoek hoofdzonde? neemt de auteur de tijd om uitgebreide referentie te maken naar de Franse filosoof Henri de Lubac. Volgens Abicht werd de Lubac “bewonderd en gevreesd vanwege de manier waarop hij het intellectuele debat voerde”. “Eerst luisterde hij”, schrijft Abicht, “met de grootste aandacht naar het discours van zijn opponent, waarna hij diens argumentatie zo getrouw en accuraat samenvatte dat de argeloze gesprekspartner dacht dat hij de Lubac van zijn gelijk overtuigd had”. Abicht citeert (of fantaseert) dan een dialoog tussen de Lubac en zijn tegenstander:
- En bent u het eens met deze summiere weergave van uw stellingen?
- Ik moet toegeven dat u me heel goed begrepen hebt.
- Welnu, dan mag ik beginnen met de opsomming van al mijn grondige bezwaren tegen uw betoog?
In het beste geval is dit pleidooi om goed te luisteren alvorens men iemand van antwoord moet dienen het vertrekpunt van Breivik’s Statement, een controversiële voorstelling van de Zwitserse Milo Rau. Het stuk is letterlijk een voordracht van Anders Breivik’s eerste verdedigingsspeech, gehouden op de tweede dag van zijn proces en integraal in het Engels te vinden op het internet. Aansluitend bij het stuk dat vertoond werd op 28 maart in het Brusselse stadshuis gingen de maker en Sasha Ö Soydan, de enige actrice, in gesprek met kunstenaar Kris Verdonck en activist Dyab Abou Jahjah.
Soydan las Breivik’s woorden voor, zo passieloos mogelijk. Een camera was gericht op haar en haar medium-shot werd geprojecteerd op een groot scherm. Volgens een interview in DS, is het voor Rau belangrijk dat deze voorstelling niet in een theaterzaal plaatsvindt, want dan zou Breivik “een artiest of een denker doen lijken, wat hij niet is”. Denk nu even na, beste lezer, waarom Barack Obama’s anti-Poetin toespraak, wereldwijd live uitgezonden via BBC, CNN en alle denkbare kanalen, plaatsvond in de Henri Le Bœuf-zaal van het Brusselse BOZAR.
De wezenloze lectuur lijkt voor Rau ook belangrijk, om onderscheid te maken tussen de moordenaar en zijn woorden. Wij, het publiek, worden dan letterlijk geforceerd om te luisteren naar Breivik’s Statement. Luisteren naar een boodschap die anders ongehoord zou blijven, klinkt het, want we zouden omwille van zijn daden snel wegzappen en hem tot gek verklaren. Rau wil ons echter doen luisteren om gezamenlijk tijdens het debat een antwoord te kunnen articuleren. Maar als het antwoord zwak is, gaat het hier over niks anders dan een herhaling, over nog een podium voor een ziek idee. Als het antwoord niet verder gaat dan bewondering voor de eloquentie en intelligentie van de spreker, niet verder dan het aanprijzen van het intellectuele niveau van zijn discours, gaat het hier over niks anders dan een echo. Is dat het punt van Breivik's Statement? Ons confronteren met het idee dat hij niet gek is en dat zijn redenering logisch klinkt en zelfs herkenbaar in een groot deel van onze samenleving?
Is dat de bedoeling? Luisteren naar de fundamentele vergissingen in zijn discours en ons moeten inhouden omdat we bedoeld zijn om te luisteren? En om achteraf in een paar minuten een antwoord te formuleren op een anderhalf uur durende redevoering waar iemand heel zijn leven aan gewerkt heeft? Dan is Breivik's Statement een flauwe poging tot politieke prikkel. Dan is het jammer genoeg niet anders dan wat we elke dag meemaken in de realiteit. Denk nu even na, beste lezer, aan de uitgebreide verdediging van Wilders over zijn hatelijke 'minder Marokkanenuitspraak' en de uitnodiging van Gerolf Annemans om “Gewoon even -in alle rust- … [te] bekijken en dan pas te oordelen!”
We zitten en luisteren machteloos, elke dag, in de realiteit, naar speeches vol met redeneringsfouten en weloverwogen betwistingen van de realiteit. Er werd onlangs veel gezegd over dat braaf luisteren naar zo veel onzin als de echte politiekcorrectheid van onze tijd, en dat is niks anders dan de waarheid. En wat nog erger is, is dat zelfs het antwoord daarop zwak is, als er daar al ruimte voor is.
De barsten in het discours van Breivik zijn vanzelfsprekend: vertrekken van een scheiding van de mensheid in ‘wij’ en ‘zij’, de veronderstelling dat "hun" cultuur "achterlijk" is. In de voorstelling spreekt Breivik van het maken van "barbaarse" nakomelingen, maar achteraf, tijdens het debat, lijkt Rau toch overtuigd van een zeker minderheidscomplex van Breivik, (alsof de Noor écht zou denken dat de moslims superieur zijn aan hem), de overtuiging dat er een kolonisatie bezig is, een bezetting, een islamiseringproces, dat de uitroeiing van de autochtone Europeaan imminent is. De vergelijking tussen de kruistocht van een Europese inboorling tegen een ingebeelde mosliminvasie, en de strijd van Crazy Horse, de heroïsche Amerikaanse Aboriginal, is te gek voor woorden, want dan veronderstel je dat de Britse kolonisten naar Amerika werden gehaald door de Cherokees om het werk te doen dat ze zelf niet meer durfden. De fouten die als basis dienen voor zijn brutale daad van "zelfverdediging" op het eiland van Utøya zijn even evident als kinderachtig. En toch zitten er gastsprekers bijeen, onder de indruk.
Als we een podium bieden aan deze absurde overtuiging van een zelfverdediging, worden zijn woorden alleen maar versterkt en klinkt zijn discours redelijk. Zeker als het antwoord daarop zo zwak is.
Breivik's Statement vertrekt van de veronderstelling dat daad en woord kunnen worden losgekoppeld, en dat de woorden op zich redelijk klinken. Maar de daad is onmogelijk te begrijpen zonder de woorden, want de woorden beschrijven het proces dat ernaartoe geleid heeft. Het is niet in de laatste sprong tussen de islamofoob en de massamoordenaar waar de fout is ontstaan. De fout is veel vroeger begonnen, met de demonisering van 'de andere' en het verklaren dat wie de multiculturaliteit als een realiteit aanvaardt een verrader is.
Als er geen antwoord wordt geponeerd, is deze voorstelling niks anders dan een megafoon. En er zijn miljoenen andere stemmen die de megafoon verdienen, eerder dan die van Breivik.
Ja, de voorstelling verwijst naar de mediatisering van de politiek, en die is relevant. Ja, deze voorstelling biedt een kans om te beseffen dat de doorsnee Europese politicus hetzelfde discours verkondigt als een extremist. Maar wat we nodig hebben is niet het besef dat een massamoordenaar even redelijk kan klinken als een groot deel van de Europeanen: we moeten ons zorgen maken over het feit dat heel veel Europeanen zich moeiteloos kunnen vinden in de woorden van een massamoordenaar.
De enige echte kritieken die tijdens het debat naar voren kwamen, waren gericht op Breivik’s discours en zijn ontkenning van de geschiedenis, van het ontstaan van de huidige migratiegolf, en het feit dat zijn zogenaamde intelligentie vooral zichtbaar is in het coherent copy-pasten uit verschillende bronnen. Tegelijkertijd is de voorstelling Breivik's Statement zelf een copy-paste uit één enkele bron.
Dyab Abou Jahjah merkt op dat het intellectuele niveau van Breivik dat van de meeste Europese extreemrechtse nationalisten overstijgt. Sad but true. Jammer genoeg overstijgt het intellectuele niveau van Breivik ook het intellectuele niveau van deze voorstelling. En dit is niet bedoeld als een compliment voor een raaskallende moordenaar.
