De macht van de media, en dan vooral van televisie, is in een land als Rusland enorm, allesbepalend
De media. Altijd weer die vervloekte media. In de beginjaren van 2000, tegen de achtergrond van de olieboom, trekt Peter Pomerantsev als zelfverklaarde derderangs televisiemaker vanuit Groot-Brittannië naar Rusland en gaat aan de slag bij TNT, een omroep die zichzelf verkoopt in neonlicht en de slogan 'Voel onze liefde!' hanteert. Het kost hem een halfuur om zijn eerste programma – How to Marry a Millionaire (A Gold Digger's Guide) – binnen te rijven en de nodige middelen te werven om een spetterende realitysoap te maken. Daarvoor moet hij wel aan één voorwaarde voldoen: 'We willen positieve verhalen, Piétrrr!' Maar hoezeer hij ook zijn best doet om die verhalen boven te spitten, telkens slaan ze om in negativiteit.
(anti)helden
TNT schenkt Pomerantsev als Britse programmamaker met Russische roots alle vertrouwen. TNT wil hip zijn en zag die hipheid verpersoonlijkt in de televisiemaker/schrijver. TNT wil zich spiegelen aan het Britse televisielandschap, waar de waan van de realitysoaps hoogtij viert. De omroep wil tonen wat de nieuwe generatie Russen nu echt denkt. 'We willen echte mensen op het scherm zien, de ware helden Piétrrr.'
En die helden zoekt hij op. Hij ontmoet kleurrijke figuren met tragische levensverhalen. Zo is er de gangster Vitali die schrijversambities koestert. Pomerantsev leert de beroepsmoordenaar kennen, de wereld die hem omringt en hoe hij zich daarin gedraagt en profileert. Dat inzicht nodigt Pomerantsev uit om de vergelijking te maken met Poetin. Vooral de beeldvorming rond de president.
[…] het is een stijlfiguur uit maffiafilms. En het past bij het beeld dat het Kremlin wil neerzetten van de president. Hij gaat gekleed als een maffiabaas (de zwarte polokraag onder het zwarte pak) en zijn soundbites komen zo uit gangsterfilms ('we achtervolgen de vijand tot op de plee...'). Ik begrijp de logica van de spindoctors: voor wie hebben de mensen het meeste respect? Gangsters. Onze leider moet er dus uitzien als een gangster.
Een andere “held” was het topmodel Roeslana Korsjoenova, een knappe jongedame die de pedalen verloor en zelfmoord pleegde (of vermoord werd – dat is nog altijd niet duidelijk). Via het levensverhaal van Roeslana krijgen we inzicht in het sektarische geweld van de Roos van de wereld. Dergelijke sektes borrelden na de val van de Sovjet-Unie naar de oppervlakte. Het was een van de weinige zaken (organisaties) waar de mensen nog enig houvast in vonden. Die sektes werden zelfs gesteund door Ostankino ('de stormram van de propaganda van het Kremlin'), dat hen van zendtijd voorzag.
Wat is waar?
En die positieve verhalen waar ze 'Piétrrr' om vragen? Die blijven uit. Pomerantsev faalt in zijn opdracht en verliest zich in zijn onderwerpen. Hij kan zijn helden niet in het format dwingen dat hem wordt aangereikt. De waarheid die hij bovenhaalt past niet in het plaatje van TNT. Zijn helden zijn niet de helden waar de producers van de omroep om vraagden. Onrechtstreeks willen die dat Pomerantsev de waarheid geweld aan doet. De schijn hoog houden, de bevolking iets wijs maken. 'Alles is PR!' is zowat de meest gebruikte uitdrukking in Rusland.
Wanneer Pomerantsev op uitnodiging van een Russische uitgever een brainstormsessie meemaakt in Ostankino, hoort hij een landelijk beroemde presentator van een politiek programma het volgende zeggen:
We weten allemaal dat er geen echte politiek zal zijn. Maar we moeten onze kijkers toch het gevoel geven dat er iets gebeurt. Ze moeten worden beziggehouden. Waar zullen we eens mee spelen? Vallen we de oligarchen aan? [Hij vervolgde] Wie is deze week de vijand? Politiek moet doen denken aan... aan een film!
Het is dan ook niet verwonderlijk dat Poetin de controle op de televisie overnam toen in 2000 als president aan de macht kwam.
Geloven in...
De macht van de media, en dan vooral van televisie, is in een land als Rusland enorm, allesbepalend. En wanneer die macht misbruikt wordt, of ten dienste gesteld wordt van personen met slechte bedoelingen, verdampt de kritische reflectie bij degenen die ermee in contact komen. En hoe langer de propaganda erop inbeukt, hoe moeilijker het wordt om terug te krabbelen.
In een land met negen tijdzones, dat zich uitstrekt van de Oostzee tot de Grote Oceaan en een zesde van de landmassa op aarde beslaat, waar televisie de enige kracht is die kan verenigen, heersen en binden, kon de grote stormram van de propaganda onmogelijk ooit tot stilstand komen.
En terwijl die propaganda op volle toeren draait, verliezen de mensen meer en meer de link met de realiteit. Op een bepaald moment wordt het moeilijk te geloven wat waar is en wat niet. Het gaat zelfs zo ver dat 'ergens standvastig in geloven belachelijk wordt gemaakt, en het vermogen om van gedaante ter veranderen wordt bejubeld'. De Russen leggen zich neer bij de samenleving waarin ze wonen, 'maar nemen haar niet serieus, op een serieuze manier'.
War inzicht
De verhalen die Pomerantsev aanhoort, de ontmoetingen die hij heeft met de 'nieuwe Russen' (van gangsters tot politici, al lijkt de grens tussen beide onbestaande) overstijgen de anekdotiek en vertellen meer over het huidige Rusland dan cijfers en statistieken. Het is een inkijk die afwijkt van de alledaagse propaganda. Het is een subjectief verslag van een man die wil weten wat er werkelijk aan de hand is in een van de grootste landen ter wereld, maar er zijn weg in verliest en achterblijft met een onbehaaglijk geval dat het amper te vatten is, want Niets is waar en alles is mogelijk.
Peter Pomerantsev, Niets is waar en alles is mogelijk
Hollands Diep, Amsterdam 2015
