De islamitische barones slaat de bal mis

Het Verenigd Koninkrijk is de wonderlijkste staat van Europa. Het staatshoofd is er tegelijk hoofd van de Anglicaanse Kerk, die zich vijf eeuwen geleden afgescheurd heeft van de Katholieke Kerk. Een anachronistische vermenging van staat en godsdienst, die in de praktijk toch wel meevalt. Er bestaan in dat land shariarechtbanken – het idee alleen al doet sommige Belgische politici paars uitslaan. Er bestaat ook een goed georganiseerd atheïsme en agnosticisme, een soort tegengewicht voor de druk van God die van bovenaf komt. En ze hebben daar een islamitische barones, die co-voorzitter is van de Conservatieve Partij en minister in het kabinet van premier Cameron, zij het zonder portefeuille: Sayeeda Warsi, 41. Zij is in Engeland geboren, een dochter van Pakistaanse immigranten. Onlangs ging zij op officieel bezoek bij de paus, en ook dat was wonderlijk.

Net voor en ook nog na dat bezoek aan het Vaticaan was er in het Verenigd Koninkrijk heel wat te doen over de godsdienst en haar plaats en rol in de maatschappij. Er werd geschiedenis geschreven in het stadje Bideford. Daar had een atheïstisch lid van de gemeenteraad tevergeefs geprotesteerd tegen het gebed bij het begin van de vergaderingen. Hij was naar de rechtbank gestapt, en kreeg gelijk: de gemeenteraad kan statutair gezien niet bidden tijdens de officiële zittingen.

Er is beroep aangetekend tegen het vonnis, maar het is duidelijk dat hier iets belangrijks in gang gezet is. The Guardian Weekly spreekt van de mogelijkheid dat er een groeiende druk komt in de richting van een ‘disestablishment’ van de Church of England, een scheiding van de Kerk en de staat.

Overigens wordt er ook in het Britse parlement gebeden tijdens officiële zittingen. De rechtbank kan zich daar niet mee bemoeien, want het parlement heeft immuniteit. Maar het is duidelijk dat als het vonnis in de zaak Bideford niet in hoger beroep wordt ontkracht, er ook vragen zullen gesteld worden over de vermenging van godsdienst en politiek in het parlement.

De Anglicaanse priester en publicist George Pitcher waarschuwde op 10 februari verontrust: deze rechtszaak ‘is waarschijnlijk de meest zorgwekkende door haar nationale implicaties. Het parlement opent elke dag met gebeden die uitgesproken worden door de kapelaan. Als er een wettelijk precedent komt dat bepaalt dat christelijke gebeden “discriminerend” zijn voor atheïsten, dan zou het kunnen dat we op het punt staan de radicale triomf van het secularisme mee te maken, dat het christelijke gebed wegveegt uit het regeringsproces, waar ook.’

Met God tegen het secularisme

Op 10 februari deed de rechtbank haar uitspraak over het bidden in Bideford. Op 13 februari publiceerde barones Warsi een artikel tegen het secularisme en zei daarin: ‘Mijn vrees is vandaag dat onze samenlevingen in de greep zijn van een militante secularisering.’

Op 11 februari kwam de koningin zelf in actie. Zij bezocht een conferentie in het aartsbisschoppelijk paleis met vertegenwoordigers van verschillende godsdiensten en hield daar een toespraak. Zij beklemtoonde het belang van de godsdienst in de samenleving en legde de rol van de Anglicaanse Kerk uit: ‘Het is niet haar rol het anglicanisme te verdedigen en andere godsdiensten uit te sluiten. In plaats daarvan heeft de Kerk juist de plicht het vrij uitoefenen van alle godsdiensten in dit land te beschermen.’ Dat is prachtig ruimdenkend, maar sommige anglicaanse gelovigen verslikten zich toen ze het lazen!

De koningin sprak voor de vertegenwoordigers van de godsdiensten, maar wat met de ongelovigen? Die waren niet vertegenwoordigd, zodat je de indruk krijgt van een coalitie van alles wat gelovig is tegen het ongeloof of het secularisme. In haar speech zei de vorstin dat de Anglicaanse Kerk ‘een omgeving om vrij in te leven gecreëerd heeft voor andere geloofsgemeenschappen en zelfs voor de mensen zonder geloof’. Dat de vrijheid om je te onttrekken aan de godsdienst een cadeau is van de Anglicaanse Kerk lijkt nogal overdreven: de secularisten van alle slag hebben hard moeten vechten om die af te dwingen.

De Queen kon het ook niet laten even uit te halen naar die secularisten: ‘De seculier-humanistische atheïsten zijn niet in staat deze essentiële waarheden te vatten’. Welke waarheden? Blijkbaar bedoelt zij de grote rol van de godsdienst in de samenleving. Die creëert volgens de vorstin gemeenschappen, speelt een sleutelrol in de identiteitsvorming en de integratie, kan sociaal engagement en altruïsme stimuleren.

Dat klopt allemaal, maar het is wereldvreemd en stuitend in zijn eenzijdigheid. De godsdienst is natuurlijk evenzeer bron van rivaliteit, onverdraagzaamheid en conflict, bezieling van agressie en oorlog en oorzaak van uitsluiting en vervolging van degenen die gekwalificeerd worden als ketters, afvalligen, heksen, sodomieten… Het lijkt ook alsof sociaal engagement en altruïsme buiten de godsdienst niet voorkomen.

Zij aan zij met de Paus

Op 13 februari kwam barones Warsi aan het woord in de Daily Telegraph, onder de kop ‘Wij staan zij aan zij met de Paus in de strijd voor het geloof’. Daar lees je onder meer: ‘Ik vrees dat we nu een militante secularisatie van onze samenlevingen meemaken.(…) Ik verwonder me erover dat degenen die Europese Grondwet opgesteld hebben God of het christendom niet vermeld hebben. (…) Voor mij is één van de meest zorgwekkende aspecten van dit militante secularisme dat het in de kern en in zijn instinct grondig intolerant is. Het vertoont trekken die eigen zijn aan totalitaire regimes (…).’

Als privépersoon mag Warsi dat natuurlijk allemaal vinden, maar het wordt problematisch als zij dat als minister doet. Zij vertegenwoordigt haar land in een diplomatieke ontmoeting met de Vaticaanse Staat, en spreekt voor de hele bevolking van het Verenigd Koninkrijk. Dan is het nogal ongepast dat zij het niet-religieuze deel van die bevolking aanvalt, en in de interne discussies van haar land ingrijpt met een stellingname in het voordeel van God en godsdienst.

De stelling dat God en christendom in de Europese Grondwet zouden moeten vermeld staan, is op zichzelf een uiting van christelijk hegemoniestreven. De zogeheten Europese beschaving is een hutsekluts uit Griekse filosofie, Romeins recht en instellingen, Germaanse cultuur, joodse en islamitische godsdienst, en noem maar op, en dat is niet samen te vatten als een christelijk fundament. En een minister, hoe islamitisch of half-christelijk ook, hoort zich zelfs helemaal niet uit te spreken over het debat dat in de Britse samenleving gevoerd wordt over de plaats van de godsdienst. Zij hoort onpartijdig te zijn.

Christendom tegen rellen

Wat Warsi zegt, komt natuurlijk niet uit de lucht vallen. Het wordt gedekt en ondersteund door premier Cameron, die eerder al duidelijk maakte waar het om gaat. In december 2011 zei hij: ‘De Bijbel heeft de waarden helpen vormen die ons land bepalen. Inderdaad, zoals Margaret Thatcher ooit zei, “Wij zijn een natie waarvan de idealen gebaseerd zijn op de Bijbel.”

Verantwoordelijkheid, hard werken, naastenliefde, medelijden, nederigheid, zelfopoffering, liefde, er trots op zijn te werken voor het algemeen welzijn en de sociale verplichtingen nakomen die we tegenover elkaar hebben, tegenover onze gezinnen en onze gemeenschappen, dat zijn de waarden die wij koesteren. En ja, dat zijn christelijke waarden. En we moeten niet bang zijn om dat te erkennen. Maar het zijn waarden die ons allemaal aanspreken, mensen van elk geloof of zonder geloof.’

Eigenlijk is het Verenigd Koninkrijk dus door en door christelijk, en zelfs de mensen die niet-christelijk zijn zijn het toch, ook al zijn ze moslim, ook al zijn ze atheïst. Het is wel het christendom volgens apostel Margaret. Een tegengif tegen sociaal protest: ‘Een van de grootste lessen van de rellen van vorige zomer is dat we moeten opkomen voor onze waarden als we het instorten in slow-motion van de moraal dat in delen van het land heeft plaatsgevonden tijdens de jongste generaties willen aanpakken.’ Cameron ziet het christendom als een middel tot morele herbewapening om de sociale onrust te bestrijden…

Laïciteit, laïcisme en secularisatie

Barones Warsi, die van opleiding juriste is, zou eigenlijk in staat moeten zijn iets verhelderends te zeggen over de relatie tussen godsdienst en maatschappij, maar zij kan of wil dat niet. Het gaat om drie punten. Het eerste is het begrip ‘secularisation’, ‘secularisatie’. Dat is een evolutie in de samenleving waarbij de godsdienst verdwijnt uit veel terreinen waar hij ooit belangrijk was.

Wie nu naar de dokter gaat, verwacht niet dat die gebeden zegt en een kaars aansteekt, maar dat hij bloeddruk en hartslag meet, de samenstelling van het bloed onderzoekt, enz. De geneeskunde is geseculariseerd, ze heeft niets met God te maken. (Wie daarbuiten tot God wil bidden om genezing heeft het volste recht daartoe, maar dat behoort niet meer tot de geneeskunde.) Veel mensen vinden dat ook de politiek geseculariseerd is, of moet zijn. God en het gebed horen er evenmin in thuis als in de geneeskunde, al kunnen politici privé natuurlijk bidden zoveel ze willen.

Ingewikkelder ligt het voor politieke argumenten vanuit de religie. Zowel anglicaanse als katholieke bisschoppen in het Verenigd Koninkrijk kanten zich tegen het bij wet invoeren van het homohuwelijk. Premier Cameron maakt daar een punt van, maar John Sentamu, de tweede hoogste kerkelijke ambtenaar in de Church of England, zegt dat het niet opgaat ‘de Bijbel en de traditie weg te stemmen’. Dat vinden uiteraard ook de katholieke bisschoppen. Voor hen is de politiek niet geseculariseerd, en moet die bijbelse voorschriften of tradities respecteren.

Dan is er de term ‘secularism’, die staat voor ‘laïcisme’, een levensbeschouwing die niet op geloof in God gebaseerd is. Synoniem met humanisme of lekenmoraal. Dat laïcisme behoort te worden erkend als een valabele levensbeschouwing met een even belangrijke functie als die welke aan godsdiensten wordt toegekend. Niet alleen theoretisch, maar ook in de praktijk, d.w.z. dat het een levensbeschouwelijke gesprekspartner naast de godsdiensten hoort te zijn. (Laïcisme kan, maar moet niet anti-religieus zijn. Het is mogelijk, en ook nuttig en interessant, een moraal op te bouwen die niet steunt op religieuze voorschriften en tradities, ook zonder die te bestrijden.)

Daarnaast betekent ‘secularism’ ook ‘laïciteit’ in de zin van de onpartijdigheid van de staat en de overheid tegenover de levensbeschouwingen en het garanderen van hun vrijheid. De staat hoort geen enkele levensbeschouwing voor te trekken (in die zin is het christelijke gepreek van premier Cameron niet acceptabel) en geen enkele te discrimineren. Hij hoort ook geen uitspraken te doen om het geloof in God aan te prijzen. Strikte neutraliteit is gewenst. Alleen zo kan de staat en zijn overheid vermijden meegesleurd te worden in de levensbeschouwelijke conflicten. Alleen zo hebben alle levensbeschouwingen, religieuze en niet-religieuze, dezelfde rechten.

Seculiere fundamentalisten

Wat betekent dat in de praktijk? Dat het vanzelfsprekend is dat er niet hoort gebeden te worden tijdens een officiële vergadering van een staatsorgaan. (Wie wil bidden kan dat buiten de vergadertijd doen).

Maar moeten publieke uitingen van de godsdienst (religieuze kleding, religieuze optochten op openbare plaatsen…) dan worden verboden? Nee, voor zover ze de openbare orde niet verstoren moet de overheid juist garant staan dat ze kunnen plaatsvinden. Ze behoren tot de vrijheid van godsdienst of levensbeschouwing. Maar datzelfde geldt voor de uitingen van het humanisme: het moet net zo goed mogelijk zijn in het openbaar areligieus te zijn of kritiek te geven op de godsdienst.

Als minister Warsi spreekt over ‘seculiere fundamentalisten’ zit daar wel iets van waarheid in. Maar ze laat na te preciseren wat dat begrip inhoudt. Het is van toepassing op de mensen die de godsdienst willen terugdringen uit de openbare ruimte en herleiden tot een privézaak, iets wat binnenskamers moet worden beoefend. Het is niet van toepassing op mensen die geen gebed willen op een gemeenteraad: zo’n gebed hoort gewoon niet.

Als minister Warsi en premier Cameron propaganda maken voor een religieuze (met name christelijke) levensbeschouwing of levensstijl, is dat een aanstootgevend gebrek aan neutraliteit. Daar moeten humanisten of secularisten wel tegen vechten, uiteraard! Als ze dat doen, kunnen ze meteen worden verketterd als ‘militant’ of ‘agressief’. Maar dat lijkt me geen reden om het gevecht niet aan te gaan.