Een economie van hiërarchie is niet alleen gebouwd op een onevenwichtige machtsrelatie maar ook op de dreiging van geweld – een dreiging die zeer reëel wordt van zodra men de regels overtreedt die eenzijdig door de machtshebber werden opgelegd.
Dit artikel is het tweede deel
in een reeks van drie over Gandhi
en zijn visie op geweld en economie.
Lees hier het eerste deel.
Het idee dat geweld en economie over het algemeen hand in hand gaan, staat haaks op onze hedendaagse visie op economie. In onze huidige samenleving bestaat er een sociaalpsychologische neiging om economie te zien als een maatschappelijk gebied dat ‘op zichzelf staat’. Men is weliswaar van mening dat politici en instellingen zoals nationale banken of het IMF de economie in die mate kunnen beïnvloeden dat ze ‘beter’ of ‘slechter’ draait door hun functies ‘eerlijk’ of ‘corrupt’ uit te voeren, maar wezenlijk is de economie in onze ogen vooral onderhevig aan de interne dynamieken van ‘de markt’.
Wanneer we echter op zo’n manier naar ‘de economie’ kijken, verliezen we totaal uit het oog hoe verweven economie, politiek en militair geweld altijd geweest zijn. Het zijn – zeker in deze tijd van globalisering – bijna onafscheidelijke dimensies van de samenleving. Om dat te verduidelijken (en om zo te begrijpen wat de vrij geniale elementen in Gandhi’s economische visie waren), kan het helpen om wat theoretische onderbouw van naderbij te bekijken.
Voor die theoretische onderbouw richt ik me niet zozeer tot Gandhi. Gandhi ontwikkelde zelf immers geen economische theorie, maar anderen – die er vaak gelijkaardige basisintuïties als Gandhi op na hielden – deden dat natuurlijk wel. Bovendien ben ik zelf geen econoom, wel een theoloog. Ik kies er dan ook voor om op dit punt de inzichten van David Graeber naar voor te schuiven.
David Graeber is professor aan de London School of Economics. Hij houdt er zich vooral bezig met antropologische economie. Naast zijn academisch werk is Graeber ook bekend vanwege zijn economisch activisme. Zo was hij onder andere sterk betrokken bij de gekende Occupy Movement. Meer nog, hij wordt vaak aangeduid als de figuur die de slogan “We are the 99%” bedacht. Dat zorgt natuurlijk meteen voor een behoorlijk direct verband met Gandhi’s activisme, maar specifiek voor dit essay is vooral zijn academische werk van belang. In zijn veel geprezen boek Debt: the First 5000 Years (2014) maakt hij immers een onderscheid tussen drie fundamentele soorten economie en dat onderscheid kan ons helpen om Gandhi’s (behoorlijk intuïtieve) economische inzicht beter te begrijpen.
Drie economische basistypes
Communitarisme
Een eerste economische basistype dat door Graeber wordt aangeduid, is ‘communitarisme’. Het onderliggende principe van zo’n communitaristische economie is: “From each according to their abilities, to each according to their needs.” (“Van iedereen volgens zijn mogelijkheden naar iedereen volgens zijn noden.” Graeber gebruikt hierbij trouwens de term ‘communism’, maar omwille van de politieke beladenheid van dat woord opteer ik er zelf voor ‘communitarisme’ te gebruiken. In het Engels zou het woord ‘communitarism’ wat onwennig klinken maar in het Nederlands lijkt het een aanvaardbaar neologisme dat daarenboven misschien nog beter de lading dekt van datgene waar Graeber naar verwijst.)
Deze vorm van economie is de basale standaard van menselijke gemeenschappen. Concepten als geld en ruilhandel hebben er weinig mee te maken. In communitaristische economieën doen men dingen voor elkaar, heel eenvoudig, omdat mensen nu eenmaal voor elkaar zorgen wanneer ze in een kleine gemeenschap leven.
Zo’n communitaristische gemeenschap kan een utopie lijken, maar er zijn voldoende historische en antropologische voorbeelden aan te duiden die duidelijk maken dat dit wel degelijk de meest basale versie vormt van ‘economische transacties’ tussen individuen.
Uitwisseling
Een volgend economisch basistype is een vorm van ‘uitwisseling’. Dat is wezenlijk wat er gebeurt wanneer twee individuen die elkaar niet kennen een ‘economische transactie’ ondernemen. Men wisselt dus iets uit met mensen die niet tot de ‘basiscommune’ behoren.
Fundamenteel aan deze vorm van economie is echter dat het om een gelijkwaardige verhouding gaat. Een persoon uit gemeenschap A wisselt iets uit met een persoon uit gemeenschap B. Geen van beiden zijn fundamenteel afhankelijk van de andere. De ene heeft iets, dat de andere wenst. Wanneer de andere ook iets heeft dat de ene wenst, dan kan er uitgewisseld worden. Eenmaal de transactie is voltrokken hoeft er ook niet op teruggekomen te worden. Er is gewoon sprake van een ‘deal’ waarbij beiden een stukje van hun overschot of van datgene wat ze niet langer dachten nodig te hebben, met elkaar uitwisselden.
Graeber stelt dan ook: “[Een economie van] uitwisseling veronderstelt formele gelijkwaardigheid of, op zijn minst, de mogelijkheid daarvan.” en hij voegt er met een kwinkslag aan toe: Dat is precies waarom koningen er zo’n probleem mee hebben.” – wat meteen aansluit bij de laatste vorm van economie.
Hiërarchie
Het laatste economische basistype is de hiërarchie. Eenvoudig gesteld komt het er op neer dat iemand autoritair beslist dat anderen hem iets verschuldigd zijn. Een hiërarchische economie wordt dus fundamenteel bepaald door een machtsrelatie.
Dikwijls probeert diegene die de meeste macht bezit deze vorm van economie voor te stellen als een vorm van uitwisseling. Bijvoorbeeld: de boeren voorzien eten voor de koning en de koning voorziet bescherming voor zijn boeren. Maar, zoals Graeber uitlegt, is het principe van hiërarchie net het tegenovergestelde van de uitwisseling. De onderliggende logica van uitwisseling is immers een dynamiek van gelijkwaardigheid. Hiërarchie, daarentegen, “vertrekt over het algemeen vanuit een logica van precedent.” Bijvoorbeeld: omdat de Koning ooit tot Koning gekroond werd, moet jij hem vanaf nu belastingen betalen.
Dat het in een economie van hiërarchie slechts om een schijn van uitwisseling gaat, wordt snel duidelijk wanneer één van beiden zich niet aan een deel van de ‘overeenkomst’ houdt. Betaalt de boer zijn belastingen niet, dan wordt hem eenvoudigweg zijn bezit afgenomen, wordt hij gevangen genomen of wordt zijn hoofd er afgehakt. Indien de koning daarentegen zijn boer niet beschermt, dan kan de boer maar weinig doen om de koning ter verantwoording te roepen. Behalve misschien, zich samen met andere boeren groeperen om tegen de koning te revolteren – wat het gevaar om zijn bezit of zijn leven te verliezen in eerste instantie natuurlijk nog groter maakt.
Zouttaks
Om in de thematiek van dit essay te blijven en te laten zien hoe een economie van hiërarchie te werk kan gaan, kunnen we gemakkelijk naar de Britse zouttaks verwijzen: aangezien Britten door militaire overmacht en economische drukkingsmiddelen het Indische subcontinent veroverd hadden, was de Indische zee in hun ogen ook Brits bezit geworden. Wat zich in die zee bevond, zagen ze bijgevolg eveneens als hun bezit en zij meenden het recht te hebben om taksen te heffen op een basisproduct dat voor de Indiërs zelf broodnodig was. Kortom: het gaat helemaal niet om een ‘uitwisseling’ waarbij een arbeider zijn arbeid verkoopt aan de uitbater van de zoutfabriek tot hij zelf voldoende kapitaal heeft opgebouwd om de taksen te betalen en zijn eigen fabriek te starten – al werd het zo voorgesteld. Het gaat wel om het feit dat de politieke, sociale en militaire dynamieken van dat tijdsgewricht en in die regio de Britten aan de macht bracht. Dat ‘precedent’ zorgde ervoor dat de Britse overheid taksen kon heffen die de Indiërs de mogelijkheid ontnamen hun eigen zout te ontginnen.
Wanneer Indiërs er toch voor kozen om hun eigen zout te ontginnen, dan werd het repressieve politionele en militaire systeem al snel in gereedheid gebracht. Zoals reeds werd aangebracht, werden vele duizenden Indiërs, die zelf zout uit de zee haalden, geslagen, opgepakt en gevangen gezet. Het laat meteen ook zien hoe een economie van hiërarchie niet alleen gebouwd is op een onevenwichtige machtsrelatie maar dat die machtsrelatie fundamenteel gebouwd is op de dreiging van geweld – een dreiging die zeer reëel wordt van zodra men de regels overtreedt die eenzijdig door de machtshebber werden opgelegd.
Geweld als basis voor de economie
De net geschetste basistypes zijn uiteraard niet netjes van elkaar afgescheiden economische systemen. Het is niet zo dat in elke samenleving slechts één van deze basistypen aanwezig is. Over het algemeen lopen ze wat dooreen. In onze eigen samenleving vormt een gezin bijvoorbeeld een communitaristische entiteit. Een bezoek aan de bakker is dan weer een dynamiek van gelijkwaardige uitwisseling. En het belastingsysteem is eerder een kwestie van hiërarchie waarbij een bepaalde door eerdere ‘precedenten’ gecreëerde machtsstructuur – met name de staat – bepaalt hoeveel inkomsten wij moeten afdragen.
Aangezien een bijzonder groot deel van onze samenleving eveneens door een economie van hiërarchie wordt gestructureerd, is ook (de dreiging van) geweld één van de belangrijke dimensies in onze eigen economische dynamieken.
Zo'n stelling voelt voor velen soms wat ongemakkelijk aan. Het lijkt alsof de economie in onze samenleving in hoofdzaak op vredevolle en gelijkwaardige uitwisseling gebaseerd is. Maar ook hier geldt: dat is nu eenmaal hoe een economie van hiërarchie zich presenteert, ook al is die gelijkwaardige uitwisseling soms ver te zoeken. Dat valt zelfs op in de meest elementaire onderdelen van onze economie zoals, bijvoorbeeld, het concept ‘geld’.
Een voorbeeld van het verband tussen economie en geweld: het ontstaan van geld
Over het ontstaan van geld bestaat een standaardidee: vroeger deden mensen aan ruilhandel. Bijvoorbeeld: de ene boer heeft een kip, de andere een zak graan en ze wisselen beide producten met elkaar uit. Voor sommige transacties werd dat echter te complex waardoor men geld uitvond als een gemakkelijker ruilmiddel. Eenmaal dat geld in omloop was ontstonden er tevens banksystemen met rekeningen en kredieten om het verhandelen met geld nog een stap verder te vereenvoudigen.
Uit een overvloed aan archeologisch, historisch en antropologisch onderzoek blijkt echter dat dit verhaal niet met de realiteit overeenstemt. Zo laat archeologisch materiaal zien dat niet munten het oudst zijn, maar wel allerhande tabletten die rekeningen en kredieten bijhouden. Schulden van personen werden bijgehouden en weer geschrapt wanneer ze die schulden (vaak in natura) opnieuw wegwerkten. Pas later komt er geld in omloop als een manier om die schulden ‘te ruilen’. (Graeber, 2014.)
Laat ik dat ontstaan van geld als ‘ruilmiddel van schulden’ misschien op een sterk vereenvoudigde wijze verduidelijken met een hypothetisch verhaal van een drietal figuren.
Stel: Het is winter en Jezus moet nog 50 zakken graan aan Boeddha omdat Boeddha hem goed geholpen heeft op het veld. Dat graan zal echter pas in de lente opnieuw bloeien.
Jezus haalt dan maar een velletje papyrus boven en noteert daarop: ‘goed voor 50 zakken graan van Jezus Christus.’
Boeddha neemt het velletje papyrus met plezier in ontvangst en gaat er mee naar Mohammed. Mohammed verkoopt immers kippen en Boeddha heeft wat honger. Boeddha geeft daarom het velletje papyrus aan Mohammed en zegt: “Jezus moet mij nog 50 zakken graan. Dat staat hier opgeschreven. Je weet dat die Jezus best wel te vertrouwen is, dus ga jij dan in de lente maar gewoon bij Jezus wanneer zijn graan er is.” Mohammed kent Jezus goed en weet dat hij inderdaad te vertrouwen is, dus neemt hij het velletje papyrus aan. Indien hij zou willen, zou hij het eventueel ook nog eens kunnen doorgeven aan Maria. Zij is tenslotte de moeder van Jezus.
Op dat moment worden schulden met andere woorden ‘verhandelbaar’. Ze worden geld.
In onze moderne samenleving die sterk doordrongen is van uiteenlopende en zeer complexe financiële dynamieken, kan het wat eigenaardig lijken, maar dergelijke geldsystemen zijn op verschillende plaatsen doorheen de geschiedenis spontaan ontstaan.
Eén van de redenen waarom het wat eigenaardig kan lijken is natuurlijk heel eenvoudig omdat men aanvoelt dat zo’n ‘schuldsystemen’ bijzonder sterk op vertrouwen gebaseerd zijn. Intuïtief veronderstellen we dat ze alleen maar kunnen werken zolang je werkelijk weet wie de figuur is die achter het oorspronkelijke schuldbriefje schuilt. Gesteld bijvoorbeeld dat Mohammed een vel papyrus ontvangt dat ondertekend werd door een zekere Quetzalcoatl, maar Mohammed kent die rare vogel helemaal niet, hoe kan hij dan zeker zijn dat Quetzalcoatl zijn belofte ook zal nakomen?
En inderdaad: we kunnen wel degelijk historische voorbeelden aantreffen waarbij ‘spontane schuldverhandelingen’ ook de grenzen van ‘bekendheid van de schuldenaar’ en ‘de nood aan vertrouwen’ overstegen, maar over het algemeen geldt dat zo’n systeem zich pas ‘stabiliseert’ wanneer er ook een instantie is die mensen kan verplichten hun schulden daadwerkelijk te voldoen indien nodig. Anders gezegd: het maakt voor Mohammed weinig uit of hij Quetzalcoatl vertrouwt indien er een instantie is die Quetzalcoatl onder druk kan zetten om zijn beloftes na te komen.
Zo’n systeem wordt daarenboven nog levensvatbaarder wanneer diegene die anderen kan verplichten hun schulden te voldoen tegelijkertijd diegene is die ook de schuldbriefjes uitvaardigt. Daarom hoeft het niet te verwonderen dat de eerste historische voorvallen van geldproductie op grote schaal inherent verbonden waren met een grote overheidsmacht. Meer nog, het was inherent verbonden met de militaire kracht van die overheidsmacht.
Het wijdverspreide gebruik van munten, bijvoorbeeld, ontstaat tussen 600 en 400 voor Christus – en, interessant genoeg, onafhankelijk van elkaar zowel in het oude Griekenland, India als China. Telkens opnieuw echter kunnen we gelijkaardige contexten opmerken: het waren chaotische tijden waarin verschillende oorlogvoerende fracties tegenover elkaar stonden. Uiteindelijk slaagden bepaalde heersers erin om een gigantisch en, bovenal, een professioneel leger uit te bouwen en de macht te grijpen. Voorheen bestonden legers immers niet uit ‘professionele soldaten’ en wel veeleer uit leden van de aristocratie van wie het ‘de sociale taak’ was om hun bevolking te beschermen of hun gebied uit te breiden.
Hoewel munten hier en daar wel al in gebruik waren, kwamen ze pas werkelijk doorheen grote gebieden in omloop wanneer dergelijke professionele legers werden uitgebouwd. De achterliggende reden daarvoor is vrij eenvoudig: professionele soldaten verwachten een soldij. Theoretisch zou men deze in natura kunnen betalen, maar het werd voor de toenmalige ‘staatshoofden’ te moeilijk om hun enorme legers over grote afstanden te verplaatsen indien ze ook telkens een grote hoeveelheid voedsel en daarmee gerelateerde vaklui (zoals bakkers, slagers, brouwers, etc.) in het kielzog van dat leger moesten meezeulen. Veel gemakkelijker was het om de soldaten met munten te betalen en vervolgens de inwoners van het rijk te verplichten hun belastingen met die specifieke munten te betalen. Zo konden de soldaten immers overal in het land bij de boeren en handelaren producten kopen. Anders gezegd: de soldij van de soldaten waren door de staat gecontroleerde ‘schuldeenheden’ in de vorm van munten die door de soldaten werden uitgegeven en die als belastingen terug in de schatkist van de overheid terecht kwam. Een vicieuze cirkel waarvan de stabiliteit daarenboven verzekerd werd door datzelfde leger. (Graeber, 2014.)
Het ontstaan van papieren geld in Europa vertoont veel gelijkaardige kenmerken. Het begint als een handel in schuldbewijzen tussen handelaren, maar het werd pas een wijd verspreid fenomeen toen ook staten het oppikten. Dat gebeurde opnieuw in hoofdzaak om militaire redenen. Een mooi voorbeeld daarvan is het feit dat The Bank of England opgericht werd om oorlogen te financieren. Koning William III leende in 1694 immers £1.200.000 bij een consortium van Engelse bankiers om zijn oorlog tegen Frankrijk gaande te houden. Dat consortium werd omgedoopt tot The Bank of England en kreeg als wederdienst het koninklijk monopolie op het uitvaardigen van bankbriefjes. Aan het consortium werd daarenboven toegestaan om voor een deel van die lening ook aan anderen geld uit te lenen. De schulden van de koning dienden met andere woorden als onderpand van een nieuw monetair systeem dat het gebruik van geldbriefjes via bankleningen veel wijdverspreider maakte.
De samenhang van hiërarchie, geweld en moderne economieë
Het valt uiteindelijk maar weinig te ontkennen dat de geschiedenis van geld en, meer algemeen, van onze huidige economische systemen inherent verweven is met verschillende vormen van hiërarchische economie. Doorheen de geschiedenis ontstonden specifieke machtsstructuren die op basis van deze ‘toevallige’ geschiedkundige uitkomsten het recht claimden om de economie op hiërarchische wijze vorm te geven. De dreiging van geweld zorgt er bovendien voor dat deze verhouding door de meerderheid van de burgers ook aanvaard wordt. Ook in het geval van West-Europese landen is dat zo, waar de machtshiërarchie in hoofdzaak bepaald wordt door het politieke bestel van natiestaten en de daarmee nauw verbonden industriële en financiële elites.
Het kan voor sommigen misschien wat overtrokken lijken om te laten uitschijnen dat de dreiging van geweld ook in onze samenleving een werkelijke factor van belang is. Het lijkt er immers niet op dat mensen zich werkelijk ‘bedreigd voelen’ door de staat. De economie lijkt daarentegen op zichzelf te draaien. Maar wie zijn schulden niet aflost of wie zijn belastingen consequent niet betaalt, zal al snel merken dat het geweld niet louter een dreiging is en bijzonder snel zeer reëel kan worden. Deurwaarders zijn maar de eerste in een leger van politionele, correctionele en justitionele ambtenaren die zo’n gedrag meteen begrenzen.
Dat alles betekent zeker niet dat de bestaande machtsstructuren en de huidige hiërarchische economie inherent kwaadaardig zijn. Het is niet zo dat elk onderdeel van de huidige economie alleen maar een kwestie is van gewelddadige onderdrukking. Want uiteraard kan het handig zijn dat een instantie als de staat een oogje in het zeil houdt en er voor zorgt dat mensen hun transacties nakomen. Uiteraard is het begrijpelijk dat een correct juridisch systeem er voor zorgt dat belastingen effectief betaald worden indien die belastingen een systeem van sociale welvaart garanderen.
Maar we moeten steeds ook realistisch blijven: net omdat er een inherente basis is van geweld, moet men er uiterst omzichtig mee omgaan. Dat geweld en/of de dreiging ervan kunnen immers gemakkelijk uit de hand lopen. In plaats van ‘een oogje in het zeil te houden’, kan de machtsstructuur iets worden dat mensen in permanente schulden steekt, hen uitperst of hen arm houdt.
Dat was bijvoorbeeld overduidelijk het geval in het wereldwijde koloniaal systeem. De koloniale overheden waren geen instellingen die tegen hun gekoloniseerde burgers zeiden: “wij zorgen voor een eerlijk rechtssysteem dat mensen de mogelijkheid biedt om in een sfeer van vertrouwen en vrijheid met elkaar handel te drijven.” In theorie werd dat misschien her en der verkondigd. In praktijk echter was de reële boodschap: “Jullie moeten ons alles geven wat jullie hebben. Wij staan nu eenmaal boven jullie. En indien jullie het niet geven, dan komen we hardhandig achter je aan.”
Net daarom was Gandhi’s spontane economische doorzicht zo van belang in het koloniale India – en blijft het ook vandaag uiterst relevant.
**
Dit is het tweede van drie delen van het dossiertje: 'Geld en geweld: een Gandhiaanse kijk op Economie'. Lees hier het eerste deel
--
Deze tekst verscheen oorspronkelijk in het het boekje Mahatma Gandhi: Spiritualiteit in actie. Dit boekje past in de reeks heldere bronnen van SPES, het forum voor Spiritualiteit in Economie en samenleving. Het bundelt uiteenlopende essays die verschillende facetten van Gandhi's spiritualiteit behandelen. Het boekje is kan men bestellen via [email protected].
