Hong Kong roept bij velen vooral beelden op van een drukke wolkenkrabbersstad vol glimmende gebouwen, energieke handel en snelle technologische vooruitgang. Maar onder dat alles schuilen allerhande (en vaak behoorlijk problematische) politieke en sociale machtsdynamieken die een pak minder aandacht krijgen. Dat werd sterk duidelijk toen in 2014 de umbrella movement de kop op stak. Die beweging zorgde voor een enorme stadsbezetting en heel wat maatschappelijk debat. Het hele gebeuren was vergelijkbaar met de occupy beweging. Alleen was het vele malen groter. Een volledige autostrade werd bezet. Niettemin kregen we er in België veel minder over te horen.
Waar komt de naam ‘umbrella movement’ eigenlijk vandaan? Hadden de activisten daadwerkelijk een paraplu bij? En was daar een specifieke reden voor?
De term komt inderdaad van Westerse journalisten die zagen dat de jeugd tijdens de betogingen met paraplu’s rondliep. Die paraplu’s dienden voor een deel als bescherming tegen traangras en politiegeweld, maar tegelijkertijd zijn mensen in Hong Kong het ook gewend om altijd een paraplu bij te hebben. De zon schijnt er immers fel en het regent er vaak. Het was dus een cultureel fenomeen dat handig ingezet werd tijdens de bezetting.
Die umbrella movement is natuurlijk het gevolg van de grote spanningen tussen de Hong Kongse bevolking en de Chinese overheid. Die overheid wil zijn macht er steeds groter maken en zet bepaalde processen van monoculturalisering in gang. De ruimte voor het Kantonees, de lokale taal van Hong Kong, wordt ingeperkt. Cultuuruitingen zoals literatuur en film krijgen met censuur te maken en vrijheden van burgers komen onder druk te staan. Spelen doorheen dat alles ook processen van racisme?
Zeker. In de media van mainland China bijvoorbeeld worden ook negatieve stereotypes getoond over Kantonezen – vooral over de Kantonezen die rebels zijn of meer democratiegezind. Niet alleen worden ze voorgesteld als mensen die losbandig zijn en zich niet kunnen aanpassen aan ‘het goede China’, maar ook dat ze verwend zijn. Zo was één van de clichés over de activisten van de umbrella movement dat ze rijkeluiskinderen waren. De Chinese kinderen zouden gehard zijn door de vorige periodes van armoede, terwijl de Hong Kongse jeugd niets gewend zou zijn. En omgekeerd vinden Hongkongers soms dat de mainland Chinezen onbeschaafd zijn.
Op dat vlak hebben we het dan over wederzijdse vooroordelen. Maar hoe zit het met de machtsverhoudingen. Worden mensen uit Hong Kong ook systematisch achtergesteld ten opzichte van Chinezen omwille van bepaalde geracialiseerde kenmerken?
Dat is niet direct aan de orde. Hong Kong is 96% Kantonees maar wanneer je over ‘etniciteiten’ zou spreken, zouden ze dat als een deelverzameling van de Chinese etniciteit beschouwen. Het verschil tussen mainland Chinezen en Kantonezen is vooral een kwestie van taal en cultuur. Dat is anders in het geval van, pakweg, de Hakka of de Uyghuren. En specifiek binnen Hong Kong zijn er natuurlijk ook migratieminderheden zoals Filippijnen en Indonesiërs. Naar hen toe bestaat er wel racisme.
Wanneer we dan over die migratieminderheden spreken, dan gaat het vooral over mensen die als thuiswerkers aan de slag zijn. Ze wonen dus bij mensen in en doen er allerhande klussen zoals wassen, strijken en koken. Ze worden dan ook erg weinig betaald en vaak uitgebuit.
Van racisme wordt vaak gezegd dat het een specifiek ‘Westers’ fenomeen is, in die zin dat het oorspronkelijk de ideologische onderbouw vormt van de transatlantische slavernij en het koloniale systeem. Kan je bij die groepen dan een gelijkaardig patroon opmerken? Heeft China ook een soort koloniaal verleden in, pakweg, de Filippijnen?
De Filippijnen zijn niet zozeer door China en wel door andere landen gekoloniseerd geweest. Maar op dit moment is er wel heel wat politieke spanning tussen China en de Filippijnen. De hedendaagse geopolitieke spanningen spelen dus wel mee. Wat betreft Hong Kong is er bijvoorbeeld ooit een gijzeling geweest van Hongkongse toeristen in de Filippijnen. Dat heeft een lange nasleep gekend.
De problemen die deze minderheden ondervinden krijg je echter niet gemakkelijk te zien. Je moet al een pak dieper in de samenleving graven om het op het spoor te komen want in Hong Kong is niet erg duidelijk waar de armen wonen en waar de rijken. Al bestaat er de laatste tijd onder thuiswerkers een steeds grotere mobilisatie. Sommigen brengen hun verhalen over exploitatie en mishandeling in de media. Er zijn dan ook een paar #metoo momenten geweest en ze laten zich dan ook steeds meer kennen in de publieke ruimte. Elke zondag, bijvoorbeeld, komen ze samen in de parken. Ze eten, zingen en dansen er. Voor een groot deel is dat gewoon een sociaal gebeuren dat hen de mogelijkheid biedt om elkaar te ontmoeten. Maar zo kan je natuurlijk wel gemakkelijker met hen in contact komen.
Het gaat dus om een soort dubbele vorm van activisme: aan de ene kant is het een vorm van groepsbinding, maar aan de andere kant biedt het de mogelijkheid om zich op een andere manier aan de samenleving te laten zien?
Inderdaad. En dat gaat over honderdduizenden mensen. Zo zijn ze dus niet langer ‘verborgen’. Volgens sommigen zijn zij eigenlijk de voorlopers van de massale stadsbezetting die plaats vond tijdens de Umbrella Movement.
Honderdduizend. Dat is een enorme groep. Ook de umbrella movement bracht een gigantische hoeveelheid mensen op de been. Dat klinkt dus alsof je in Hong Kong veel energiekere vormen van activisme te zien krijgt dan in landen als België.
Daar ben ik me ook van bewust geworden tijdens dit sabatjaar. Ik merk hoe stil het hier is in vergelijking met daar, met uitzondering misschien van het recente klimaatactivisme. In Hong Kong kom je elke week manifestaties tegen. Ook al is het een heel drukbezette wolkenkrabbersstad, toch leeft er een sterke traditie om de publieke ruimte in te nemen.
Het is ook interessant om te zien hoe het activisme daar vorm neemt. Neem nu de samenkomsten van die thuiswerkers. Al is dat in hoofdzaak een sociaal gebeuren, je kan er ook allerhande ‘ondersteuningsdiensten’ aantreffen. Mensen gaan elkaar helpen met juridische kwesties of met vertalingen. Ze komen ook heel creatief uit de hoek: je kan er je opkleden en foto’s laten nemen.
Ook belangrijk is dat het in hoofdzaak om vrouwen gaat en dat er gedeelten van die bijeenkomsten zijn die wat meer holebigetint worden. Sommigen zijn openlijk lesbisch en gaan zich dan omkleden en foto’s nemen waarin ze doen alsof ze met elkaar gaan trouwen.
Dat brengt ons op het onderwerp ‘genderverhoudingen’. Hoe zit dat precies in elkaar in Hong Kong? Het gekende ‘prinsjessyndroom’, bijvoorbeeld, bestaat dat ook in Hong Kong?
Neen veel minder dan in mainland China, de one child policy was daar nooit van kracht. Dus daar zie je minder dat ‘prinsjessyndroom’ waarbij de familie er voor koos om ervoor te zorgen dat hun enige kind een jongetje was dat vervolgens al te zeer verwend werd.
Maar ook in Hong Kong zie je natuurlijk wel discriminatie tegenover vrouwen. Ze worden bijvoorbeeld minder aangespoord om te studeren en minder gestimuleerd om hoger op te klimmen in de maatschappelijke ladder. Ook de erfenisregels zijn onevenwichtig. Zo was ik ooit sterk aangegrepen door het verhaal van een vrouw die me vertelde hoe haar broer het hele huis van hun ouders erfde en zij helemaal niets kreeg.
Een soort ‘klassiek’ structureel patriarchaat dus. Gaat dat ook gepaard met een even ‘klassieke’ culturele beeldvorming die het rollenpatroon van ‘de vrouw aan de haard’ promoot?
De familiale druk is sterk om je normatief te gedragen, ook om te trouwen en kinderen te krijgen. Al zijn er ook vrouwen die zich hier radicaal tegen verzetten. Soms kantten ze zich zelfs tegen het concept van de romantische liefde en kiezen ze er liever voor om single te blijven en workaholics te worden.
Wanneer je in de geschiedenis van andere cultuurgebieden duikt, merk je dikwijls dat dergelijke rollenpatronen sterk werden aangewakkerd doorheen allerhande kolonisatieprocessen. Is dat ook zo in Hong Kong?
Daar is wat controverse over. Het is niet helemaal duidelijk of de kolonisatie in Hong Kong de rollenpatronen conservatiever maakte of net niet. Aan de ene kant is het zo dat nieuwe bewegingen zoals de suffragettes, net als alle andere verzetsbewegingen, onderdrukt werd door het koloniale regime. En de kolonisatie heeft zeker een strakkere maatschappij opgezet. Maar, dat er daarvoor betere genderrelaties waren, daar heb ik nog niet veel bewijzen van gezien.
Wel heb ik al boeken gelezen over het feit dat homoseksuele relaties meer mogelijk was en maatschappelijk ondersteund werd in de periode voor de kolonisatie. Ik moet daar dan wel aan toevoegen dat het wel voor mannen gold en niet voor vrouwen maar, niettemin, een specifieke Chinese homocultuur zou dus door de kolonisatie weggedrukt zijn.
Bestaat er in Hong Kong ook activisme dat zich verzet tegen het heersende patriarchaat?
Zeker. Ik heb zelf nog artikels geschreven over de wijze waarop feministische activisten tijdens de umbrella movement hun lichamen gebruikten om hun stem te laten horen door er slogans op te schilderen en daar foto’s van te nemen. Want er is natuurlijk ook wel vrouwengeweld geweest op die betogingen – vaak afkomstig van anti-umbrella groepen maar soms ook vanuit de umbrella groepen zelf – en daar wilden ze aandacht op trekken.
Het sterke van zo’n actie is dat het de aandacht wat verschuift. De dialoog met de regering zat op dat moment helemaal strop waardoor de bezetting stilaan wat deprimerend werd. Maar door zo’n beelden de wereld in te sturen, kon je mensen terug wakker schudden en de focus verleggen naar het idee dat de omwentelingen misschien ook wel voor een nieuwe lichaamscultuur zouden kunnen zorgen. Dat zorgt ineens voor een nieuwe atmosfeer waarin je je beter thuis kan voelen omdat je merkt dat er zoveel mensen tussen zitten met vrolijke ideeën die de bestaande machtsrelaties doorprikken.
Dit is een klein en verwerkt onderdeel van een gesprek dat je in zijn geheel hieronder als podcast kan beluisteren. In die podcast krijg je (onder andere) ook te horen hoe China een proces van monoculturalisering wil opleggen aan Hong Kong, hoe de umbrella movement dat probeert tegen te gaan, hoe de geest van de beweging nog steeds verder leeft en wat het belang is van ‘quirkyness’ in sociaal verzet.
Wil je op de hoogte blijven van onze volgende podastst? Abonneer je dan op Koffie met Kif Kif via Itunes, Spotify, Stitcher of je eigen favoriete podcast app.
