[Kif Kif Filmblog] No Man is an Island: een gesprek met documentairemaker Tim De Keersmaecker

Op dinsdag 1 december gaat de jongste documentaire No Man is an Island van Tim De Keersmaecker in première in 7 verschillende zalen.  Daarin gaat de Oost-Vlaamse regisseur op zoek naar het verhaal achter de vluchtelingen in Lampedusa. In de media draait deze thematiek op volle toeren. Bijzonder aan No Man is an Island is dat De Keersmaecker veelal geïnteresseerd is in de mens achter de vluchteling. Wie zijn de vluchtelingen en vooral, wat doet zo’n vlucht met een mens? Hoe kijken zij naar de wereld en hoe kijken wij – vanuit het westen – naar hen? Aan dit project heeft De Keersmaeckers 4 jaar gewerkt.  Ondertussen is hij volop bezig aan de montage van zijn nieuwe film. In een Brusselse café  in de schaduw van Sint-Jans-Molenbeek, waar de internationale media hun ogen op gericht hebben, zijn we aan de praat geraakt over de documentaire en de boodschap die hij wilt meegeven.   

Btisam: Wat heeft je gemotiveerd om een documentaire te maken van twee vluchtelingen, twee jonge mannen in Lampedusa?

Tim: Toen ik daarmee begonnen ben in 2011 zat ik met een  aantal vragen over heel die vluchtelingenstroom en ik vroeg me af wat zich daar eigenlijk afspeelde. Ik ben uiteraard beginnen  researchen. De Arabische revolutie was aan de gang en het was moeilijk voor mensen die films wilden maken om dat gegeven specifiek in beeld te brengen. Op een bepaald moment vond ik dat eigenlijk ook niet de meest interessante invalshoek. We werden sowieso overspoeld met beelden over de gebeurtenissen in de Arabische wereld. Ik ben daarom op zoek gegaan naar een ander soort van perspectief, naar een andere invalshoek. Omdat ik het altijd veel liever wilde hebben over integratie, meer dan over migratie. Ik heb in de context van de film vooral willen onderzoeken hoe wij naar hen kijken en hoe zij naar ons kijken. Ik heb het altijd moeilijk gehad met die hoogdravende politieke opinies, met de polarisatie van de ene zijde en de andere zijde. Wat ik wilde doen is de stand van zaken geven in het dagdagelijkse, le quotidien.

En dat zit niet in de  politieke opinies. Het zit in het menselijke, in hoe wij met elkaar omgaan. In de good will van mensen. Kortom, in alles wat ons mens maakt. En dat vond ik op dat moment en eigenlijk ook vandaag, gezien de recente gebeurtenissen, wel relevant. Je hebt voorstanders en tegenstanders. Je hebt een hele bureaucratie, regels, moraal, wetten van integratie. Ik heb altijd gevonden dat wij als ‘het westen’, ik zal voor de gemakkelijkheid over het westen spreken, dat we op een moeilijke manier kijken naar de rest van de wereld.

Btisam: Te egocentrisch misschien?

Tim: Jawel, en natuurlijk heeft het ook te maken met de politieke invloeden. Die instellingen, daar kan je als individu weinig tegen doen, je hebt daar weinig impact op. En toch denk ik dat we ook naar onszelf moeten durven kijken. Onszelf de vraag durven stellen; hoe kijk ik naar de wereld? Hoe sta ik ertegenover? Hoe kijken we naar de verschillende etniciteiten, de verschillende religies, enzovoort.

Toen ik bezig was met de documentaire en naarmate de jaren verstreken zijn, bleek dat dit heel sterk naar boven kwam. En je hebt overal dat discours over hoe we kijken naar de anderen. Ik zat vanmorgen in de trein vanuit Dendermonde naar Brussel, heel de cabine was vol en enkel de plaatsen rond een moslimmeisje met een hoofddoek waren leeg. Sommige reacties kunnen misschien begrijpelijk zijn, maar het zijn vooral die reacties die bepaalde dingen in de hand gaan werken. Juist die reacties zorgen voor polarisatie, en na wat er in Parijs is gebeurd is de polarisatie alleen maar toegenomen. Helaas.

Btisam: In de documentaire komt dat anders-zijn van de vluchteling ook aan bod. Je benoemde niet zozeer de verschillen maar die zijn wel te merken. Vanuit welk perspectief vertrek je?

Tim: Sowieso vertrek ik vanuit een intuïtie, vanuit een reële toestand. Dat is ook effectief wat ik heb meegemaakt. Ik wou eigenlijk gewoon een soort van emotieve toestand tonen, op een bepaald tijdstip. En het gaat natuurlijk snel en gezien wat er zich allemaal afspeelt, wilde ik een condition humaine tonen. Hoe de dingen worden ervaren, maar vanuit het perspectief van die twee gasten. En naar het einde van de film toe, moest ik ook hen aan het woord laten en moest ik ook reflecteren van het zelf. Het probleem blijft altijd – dat heb ik proberen uit te leggen, ze zitten in een positie die heel verwarrend is. Ze zijn eigenlijk de uitzondering op de regel, ze hadden net zo goed in een vluchtelingencentrum kunnen zitten, in heel andere omstandigheden, ze zijn een beetje de uitverkorenen. Maar geluk is iets relatief, er is veel meer nodig dan een onderdak, een bezigheid, een werk, een toekomstperspectief, warmte van mensen… Wij hebben bijvoorbeeld onze dromen en verlangens, die zijn ook niet min. En waarom zou dat voor hen dan anders zijn?  Ze zitten in een soort toestand van inertie en ze moeten tegelijk dankbaar zijn voor wat ze krijgen. Waardoor er niet gevraagd wordt wat hun dromen en verlangens zijn. Het is heel schrijnend om te zien dat in 2014/2015 zo weinig echt gecommuniceerd wordt. Bijvoorbeeld in het geval van Adam: er is heel veel goede wil, maar er wordt nooit gepeild naar wat hij wil, wat hij mist… Het wordt voor ze bepaald.

In het geval van (dokter) Bartol, een zeer warme mens met veel begrip voor de vluchtelingen omdat hij daarmee geconfronteerd is. Ook hij zit met menselijke beperkingen. Sicilië en bij uitstek Lampedusa, is uiterst katholiek. De Italiaanse dokter komt in een soort van conflict met Omar omdat die in een of andere identiteitscrisis zit vanwege zijn homoseksualiteit. En daar heeft hij het heel moeilijk mee. En dat gaat niet over het feit dat hij niet voor hem wilt zorgen, Bartol heeft gigantisch veel gedaan.

Btisam: Waarom Lampedusa?

Tim: Wat ik altijd fascinerend heb gevonden, is dat Lampedusa hier bij ons, in de media wordt afgeschilderd als het vluchtelingeneiland, alsof dat eiland overspoeld is door duizenden Afrikanen. Wat in de praktijk eigenlijk waar is, Lampedusa is een transiteiland, en de vluchtelingen kunnen daar bij wet 48 uur verblijven maar dan worden ze gedispatcht naar Sicilië en andere delen van Italië. Soms, in een crisistoestand, zitten sommigen gewoon vast in Lampedusa. Zoals na de Arabische revolutie, toen kwamen er maar liefst 15000 Tunesiërs naar het eiland van maar 6000 inwoners. Er volgde een Europese operatie. Op dat moment vond er tegelijk een ongeval voor de kust van Lampedusa plaats waar heel veel mensen zijn verdronken, dan hebben ze op een bepaald moment beslist om Lampedusa een beetje te vrijwaren en mensen rechtstreeks op zee te gaan oppakken om ze vervolgens naar Sicilië te brengen. Het beeld van Lampedusa is een beetje verdrongen hier. Het is letterlijk een toegangspoort naar Europa. Het is een heel bijzonder gegeven, want het eiland is een soort metafoor voor onze wereld, het is een wereld op zich, omringd door de zee. Er is een gemeenschap van mensen die voor de vluchtelingen zijn en uiteraard ook zij die tegen zijn, net zoals in Europa. Je krijgt zo’n beeld in een microkosmos van wat er zich eigenlijk afspeelde in menselijke verhoudingen, en dat is wat eigenlijk het meest boeide. En niet zozeer de politieke argumenten of de wetten die er zijn, de regels die er zijn. Allemaal kil, koud en democratisch maar wat mij boeit en wat ik interessant vind, is hoe dat die menselijke verhoudingen zijn. Ik herhaal het nog eens, we kunnen heel weinig doen aan wat er zich boven onze hoofden afspeelt maar wij kunnen wel gewoon als individuen onszelf de vraag stellen hoe wij omgaan met bepaalde dingen. Ik heb heel veel vrienden, kennissen, die bepaalde wantoestanden aanklagen als het gaat over culturele verhoudingen, racisme en discriminatie, enz. Tegelijkertijd hebben zij nooit echt gecommuniceerd met hetzij een moslim, met een Afrikaan, etc.

Btisam: Je spreekt het individu aan. Wat wil je bereiken met de documentaire?

Tim: Ik hoop dat mensen erover gaan nadenken, en dat wordt ook getoond in de documentaire. Er zijn ook dingen die voor mensen heel moeilijk aanvaardbaar zijn, zoals de religie, de cultuur, waarden en normen. Mensen praten vaak vanuit de verschillen. Het voorbeeld van Adam, hij eet mee aan tafel maar bepaalde dingen eet hij niet vanwege zijn moslim-zijn. De redenering is dat hij zich moet aanpassen aan de waarden en normen van het land waar hij toe is gekomen. Ok, je kan dat zien als een standpunt. Wat ik heb trachten te doen is elkaar niet te benaderen vanuit de verschillen, want verschillen zijn er en mensen uit Afrika en het Midden-Oosten gaan blijven komen. Sowieso. We moeten daarom vertrekken vanuit de gelijkenissen, want uiteindelijk zijn wij allemaal mensen.

No man is an Island is ook geen politieke film, het is een film vanuit een humanistisch perspectief. En we moeten gewoon een troost vinden in het feit dat we mensen zijn in al onze beperkingen en kwaliteiten. We moeten bewuster omgaan met het leven. We leven in een geglobaliseerde wereld, waar dat we het heel normaal vinden dat de batterijen in onze telefoon in Afrika – bij wijze van spreken - is gemaakt. Heel wat gebruiksvoorwerpen die we in ons dagelijks leven gebruiken komen van elders. Maar als het gaat over mensen dan vinden we het niet normaal dat ze komen. Waarom accepteren we dan zo snel die dingen die in China en op andere plaatsen gefabriceerd worden om ons leven gemakkelijker te maken? In import en export bestaan er geen grenzen, de wereld is een speeltuin en overal waar er geld gemaakt kan worden moet geld gemaakt worden.

Ik wil er niet overdreven naïef over zijn of politiek correct, maar de manier waarop we zaken toepassen in ons leven mogen wel in vraag gesteld worden. Je zou het in die zin een donkere film kunnen noemen. Maar wat er interessant is daar is die ambiguïteit.  Er zijn mensen die wel degelijk iets willen doen maar toch botsen op te cultuur, religie, op hun eigen zwakheden. Op mens-zijn tout cours. En dat vind ik heel interessant om te onderzoeken.

Btisam: De boodschap is duidelijk weergegeven in je titel.

Tim: In essentie betekent het dat niemand op zichzelf kan leven. Of op zichzelf kan bestaan. En dus is het een zaak om vooral te communiceren met elkaar, niet vanuit de verschillen maar vanuit de gelijkenissen als mensen.

Btisam: Je bent bezig aan je volgend project, kan je daar iets meer over zeggen?

Tim: Ik ben nu bezig met een nieuw project eigenlijk. Het is een episodereeks voor Acht televisie. Het gaat over illegale Afrikanen die de streekkranten, reclamebladen en dergelijke verspreiden op straat. Dus eigenlijk een beetje in de lijn van wat No Man is an Island is, dus mensen die vanuit Afrika, via Italië, via Lampedusa en door de financiële cisis eigenlijk opgeschoven zijn. Daar is er minder werk, en ze belanden uiteindelijk bij een soort van vrijwilligerswerk.

Btisam: Mogen we ons aan een soort vervolg verwachten van No man is an island?

Tim: Het is niet echt een vervolgproject in de zin dat we eigenlijk wel iets anders willen aanklagen. Even kort door de bocht; het komt erop neer dat de overheid vrijwilligerswerk creëert voor deze doelgroep met het idee ze bezig te houden, zodat ze niet gaan stelen of voor overlast gaan zorgen. Maar het is zodanig onderbetaald – ja, het is ook vrijwilligerswerk – dat men zich moeilijk kan aansluiten aan onze moderne levenswijze.

Hier ben ik nog met de montage bezig. No man is an island is wel mijn eerste echte lange documentaire. Ik heb twee kortere stukken gemaakt, dan een televisiefilm voor Canvas – reeks Hoge Bomen van Manu Riche. De Lampedusa film heb ik gelijktijdig gedaan als mijn huidige film. Lampedusa heeft ook 4 jaar in beslag genomen.

No Man is an Island is op 01.12 te zien in Cartoon's (Antwerpen, in gesprek met Samira Bendadi), Aventure (Brussel, in gesprek met Bleri Lleshi), Lumière (Brugge), Sphinx (Gent, in aanwezigheid van de regisseur), CC Zwaneberg (Heist-o/d-Berg), The Roxy Theatre (Koersel) en Budascoop (Kortrijk) in het kader van DocPoppies. Ook op 08.12 in Cinema Zed (Leuven, in aanwezigheid van de regisseur). 

Release op 02.12.