Van een duidelijke wij en zij bij het confronterende begin van de voorstelling, eindigen we in een duidelijke ons. Een nieuwe ons die roept, danst en applaudisseert.
In Rumble in da Jungle, een totaalspektakel gebaseerd op de figuur van Muhammad Ali en zijn historische gevecht tegen George Foreman, belichaamden slammers, dichters, dansers en boksers een bepaald aspect van het leven van de held, begeleid door een onwaarschijnlijk swingende band.
De makers gaan met Malcolm X een stap verder in deze zoektocht: daar waar de spelers van Rumble in da Jungle vaak alleen moesten performen, krijgen ze nu wel de ondersteuning van hun medespelers en dat versterkt de performance. Al vanaf het begin zingen ze allemaal mee, 22 artiesten, in het Arabisch. Ze zijn één: Malcolm.
Historische klachten
Meer dan één toeschouwer zal dat gezang ongemakkelijk vinden in islamofobische tijden, maar dat dit stuk bij momenten ongemakkelijk is, betekent eigenlijk een trouwe weergave van de man en zijn tijd, een legitieme vertaling van zijn context naar de onze. Malcolm X, de voorstelling dan, haalt ons geregeld uit onze comfortzone, wie wij ook zijn. En al vanaf het begin is de vraag wie wij zijn, niet onbelangrijk.
Zij, de spelers, halen vanaf het begin uit naar ons, het publiek. Die wij zal anders worden ingevuld in Brussel of in Antwerpen; aan 10 of 20 euro de man. Maar los daarvan staan zij, de minderheden waar we zo vaak over spreken, daar, voor ons. De kans is groot dat wij, het publiek, grotendeels aan hun kant staan: progressievelingen, activisten of zelf behorend tot een of andere minderheid. Wij, het publiek, staan dus voor iets breders dan de som van de mensen die daar zitten. Noem ons gemeenschap, maatschappij, bij wijze van voorbeeld - dit is nog altijd theater. Zij zijn allemaal Malcolm en ze eisen hun plek op. Ze hebben het gehad: gedaan met behagen, de dankbaarheid is op. De confrontatie is niet mild noch subtiel, juist toen wij dachten dat een avondje theaterkijken veilig ging verlopen, want het leven van brother Malcolm viel niet bepaald gezellig te noemen.
Maar ze spelen ook voor ons. Zij zijn daar om ons avondvullend te vermaken. En die contradictie wordt meteen ook aangekaart. Zo ook kolonisatie, slavernij en andere historische klachten. Zo ook islamhaat, discriminatie, uitbuiting van natuurlijke rijkdommen en andere pijnlijk actuele onderwerpen.
Egotrippers en haatpredikers
De muziek (een aanstekelijke combinatie van blues, jazz, funk, soul en afrobeat, een volwaardig spektakel op zich) lijmt de voorstelling aan elkaar. Meer dan in vorige voorstellingen, zijn deze keer muziek en spel naadloos in elkaar verweven. De lichten schommelen vakkundig van de meer statische theaterbelichting naar het noodzakelijk dynamische concert light. Maar de inhoud van de voorstelling biedt ook een context voor de muziek: een gitaarsolo wordt op die manier een monoloog, een vurige speech. De muziek biedt ons ook de kans om te reflecteren. Ongevraagde tip: grijp ze.
Wie ooit een speech van Malcolm X in zijn geheel heeft gehoord, weet dat hij een meester was van de retoriek. Dat hij in vijf minuten tijd een groep ongeïnteresseerde voorbijgangers kon omvormen tot een krachtige, roepende menigte. Vijf minuten, welgeteld. De lat ligt dus heel hoog zowel voor de schrijver(s) als de performers. En vaker dan niet slagen ze er met verve in, om de kracht van woorden (in vier talen) om te vormen tot de sensualiteit, sterkte en kwetsbaarheid van de vrouw (de verbluffende dames van Poetic Pilgrimage!) in een vrouwonvriendelijke context, de haat van de vernederden of het grote gelijk van de blinden.
Er zijn memorabele passages in deze voorstelling. Zij het de ijzersterke Jessica Fanhan met wat allicht het meest controversiële moment was van Malcolms politieke loopbaan: aan te geven dat de moord op JFK ook de logische conclusie was van de buitenlandse moordzuchtige campagnes van de Verenigde Staten - The chickens come home to roost. Zij het Saïd Boumazoughe - een figuur met de uitstraling van een Black Panther, die Malcolm maar een tam wezentje vond - en zijn radicaliseringsproces. Zij het de ko-lo-ssa-le bijdrage van Pitcho Womba Konga, die Malcolm confronteert met de zwaktes van zijn verleden als rokkenjager, dief en drugshandelaar.
Net zoals Malcolm destijds zowel kritisch was voor het establishment als voor de tegenstanders ervan, is er in de voorstelling ook commentaar over de verschillen die een verenigde strijd voor gelijkheid onmogelijk maken. De house negroes, de egotrippers, de haatpredikers en de meelopers, van toen en van nu, alles passeert de revue. Op vele vlakken is deze voorstelling scherpe maatschappijanalyse, maar dat is ook exact wat je uit de hand van Fikry El Azzouzi kon verwachten.
Onbeschaamd goed
Deze voorstelling is ook onvermijdelijk, in de penibele omstandigheden van ons culturele landschap, een etalage van talent met migratieroots. Niet de eerste keer: net als in vorige voorstellingen staan we vaak met een open mond te kijken, naar een begeesterde danser (zoals Malcolm zelf dat ook was), de hypnotische tweelingzussen Bokongo Nkumu of de Nederlandse versie van Al Pacino, en we vragen we ons af hoe het komt dat we hen nooit eerder zagen. Malcolm X is, onder veel andere dingen, ook een kans om die talenten te benutten. Urgente tip: grijp ze.
Wat de voorstelling niet is, is een didactische weergave van het leven van Malcolm X. Integendeel: gebeurtenissen lopen door elkaar en de hoofdstukken zijn soms meer thematisch dan chronologisch. De volgorde van de feiten is wel, zoals aangegeven in interviews, achterstevoren. We beginnen met de verlichte Malcolm, die neergeschoten werd toen hij al afstand had genomen van zijn mentor, van een duidelijk zwart-wit wereldbeeld, en houvast had gevonden na een pelgrimstocht naar Mekka. Na de onrustige jeugd en het criminele verleden, eindigt de voorstelling met de oorzaak van zijn hele strijd, de gelynchte lijken die als vreemde vruchten van de bomen hangen.
De voorstelling is onbeschaamd goed. Bevrijd goed. Van een duidelijke wij en zij bij het confronterende begin van de voorstelling, eindigen we in een duidelijke ons. Een nieuwe ons die roept, danst en applaudisseert. België is volgens de mythe ontstaan na de opvoering van een opera. Wie weet, misschien zal een nieuw België ontstaan na een totaalspektakel. Hopelijk niet na een rel of een opstand, maar alleszins wél gebaseerd op trots, waardigheid en engagement, de essentie van het discours van brother Malcolm.
Malcolm X. Op 07.09 in KVS, in het kader van Het TheaterFestival (een selectie uit de beste theatervoorstellingen van het jaar, van 31.08 t/m 10.09 op verschillende locaties in Brussel). Ook op het programma: alleen, van tg STAN, ook geschreven door Fikry El Azzouzi. Gezien op 23.08 @ OLT Rivierenhof.
