Opportunistische satire > Over Onderworpen van Michel Houellebecq

Toegegeven, de roman zorgde voor heel wat ophef toen die begin dit jaar (2015) in Frankrijk (en in 32 andere landen) verscheen. Auteur Michel Houellebecq werkte dit mee in de hand door na de aanslag op Charlie Hebdo aan te kondigen dat hij een persluwe periode zou inlassen. Nochtans was zijn roman pas uitgegeven en de promo liep op volle toeren. De media schuifelden op hun stoelen en de debatten waren legio. Maar Houellebecq verdween uit beeld en liet begaan.

Vintage Houellebecq

In maart herrees Houellebecq. Haren geknipt, hemd bijna gestreken, eeuwige sigaret tussen midden- en ringvinger. Knack publiceerde een vertaald interview dat eerder verscheen in Der Spiegel. De kop van het stuk vatte zowat het hele oeuvre van de schrijver samen: 'Ik doe mijn werk: de vinger op de wonde leggen en er fel op drukken'. Al sinds De wereld als markt en strijd (Extension du domaine de la lutte, 1994) slaagt Houellebecq erin spraakmakende thema's uit te vergroten en als hoofdonderwerp in zijn romans te verwerken. In dat opzicht wordt elke roman van de schrijver maatschappelijk relevant. De manier waarop die onderwerpen een hoofdrol eisen, schopt altijd tegen schenen.

Onderworpen start als een vintage Houellebecq. Al in de tweede alinea, die uit één enkele zin bestaat, gooit de schrijver zijn vertrouwde ingrediënten in de pot om een kritiek op de huidige (Franse/westerse) maatschappij te bereiden waarin de drang naar geld, consumptie, een 'benijdenswaardige sociale positie' en de 'verafgoding van wisselende iconen' de makke drijfveren van het leven vormen.

Ook de liefde voor het geschreven woord steekt opnieuw de kop op. Houellebecq noteert een mooie lofrede op de literatuur en meer specifiek op het schrijven op zich. Tegelijkertijd lijkt hij zich al te verontschuldigen voor wat komen zal.

[…] want hoe diep en hoe duurzaam een vriendschap ook is, nooit geef je je in een gesprek zo volledig bloot als tegenover een lege pagina, voor een lezer die je niet kent.

LDVD

De persoon die zich in Onderworpen helemaal bloot geeft, is François, een Franse academicus die zijn dagen slijt binnen de universitaire muren van Parijs. Hij maakte naam als kenner van Joris-Karl Huysmans, een Franse auteur (met Nederlandse vader) die zich eerst afkeerde van de maatschappij om zich vervolgens tot het christendom te bekeren. Het is dan ook niet toevallig dat Houellebecq net Huysmans uitkoos om François 'betekenis' te geven in het academische milieu.

Ergens aan het begin van de roman leren we Françcois' visie op vrouwen kennen en hun rol in de maatschappij. Het is op zijn minst gezegd een twijfelachtige mening.

''Ik weet niet; misschien klopt het wel, ik moet een halve macho zijn. Ik ben er eigenlijk nooit van overtuigd geweest dat het zo'n goed idee was dat vrouwen konden stemmen, dezelfde studies konden volgen als mannen, dezelfde beroepen konden gaan uitoefenen, enzovoort. We zijn er wel aan gewend geraakt, maar is het in wezen een goed idee?'

Een macho, zo moeten we François dus zien. De stelling die Francois hierboven poneert, zal later in de roman op verdoken wijze terugkeren, en speelt misschien wel een cruciale rol in de beslissing die de academicus neemt om zijn carrière te redden. Tegelijk is het ook een schijnbare tegenstelling in de persoon François. Hij mag zichzelf dan als een Uberman zien, de jonge studentes waar hij tot voor kort de lakens mee deelde, verdwijnen uit zijn bed. En wanneer zijn geliefde Myriam onder druk – en uit veiligheidsoverwegingen – met haar familie naar Israël trekt, gaat François zich minder interesseren in het maatschappelijke debat, en dwalen zijn gedachten af naar de onmogelijke lange afstandsrelatie die ontstaat tussen hen. In die zin werpt Onderworpen zich op als een gebroken liefdesroman.

Moslimbashing?

Maar hoe zit het nu precies met de moslims in Onderworpen? Zoals altijd en overal moet je alles wat je leest (en ziet en hoort) aan een kritische blik “onderwerpen”. De keuze om moslims de politieke macht te laten grijpen in Frankrijk (met hulp van de UMP, de UDI en de PS) speelt in op de angsten waar het Front National (één van de grootste partijen in Frankrijk) graag op inzet, maar eigenlijk vertelt de roman veel meer over het politieke spel achter de schermen, dan over de mogelijke macht van een moslimpartij. Het gaat veel meer over het loslaten van idealen ten voordele van het persoonlijke gewin. Iets waar vele politici zich schuldig aan maken. Elke dag opnieuw. En niet alleen in Frankrijk. Maar in alle landen en op elk niveau.

Zelfs in een oppervlakkige lezing van de roman kun je moeilijk een gedegen kritiek op de islam terugvinden. Daarvoor bedient de auteur zich te veel van platitudes. We mogen niet vergeten dat Houellebecq een bijzondere observator is die 'de vinger op de wonde legt en er fel op drukt'. De wonde waarover sprake valt in dit geval amper te situeren binnen een religieuze context.

Wie er wel nog van langs krijgt, is de academische wereld. Houellebecq is bijzonder scherp voor de publicatiedwang en de oeverloze discussies waar niemand zich in interesseert. De onderlinge concurrentie binnen de universiteiten en het toekennen van titels aan personen die zelden (en amper) bekwaam zijn om hun functie uit te oefenen moeten het meermaals ontgelden. Ook de drang naar specialisatie en het verwerpen van algemene kennis wil de schrijven voor het voetlicht brengen.

Coda

Onlangs zat er op de trein naar Amsterdam een man met een gelijkaardig kapsel als Houellebecq, en hetzelfde doorgroefde gezicht. Vanachter zijn ronde zonnebril spiedde hij naar de mensen rondom hem. Ik dacht aan Imagine van John Lennon – misschien door die ronde bril – en aan Onderworpen. In eerste instantie leken die twee paradoxaal tegenover elkaar te staan. Toen schoof de man zijn bril omhoog en liet die rusten op zijn voorhoofd. Zijn blik was intriest, zijn ogen liepen vol. Op dat moment verdampte de paradox, en toonde zich de parallel tussen beide kunstwerkjes.

Michel Houellebecq, Onderworpen
2015 Uitgeverij De Arbeiderspers Amsterdam – Antwerpen