Racisme in het onderwijs: acuut probleem voor leerlingen, abstractie voor het beleid?

De verhalen van een een ex-studente in het lerarenonderwijs, een leerkracht uit het secundair onderwijs en een ex-leerkracht die Kif Kif vorige week publiceerde, toonden aan hoe racisme in het onderwijs helaas in Vlaanderen nog altijd springlevend is. Leerlingen met een migratieachtergrond zijn slachtoffer van racisme bij leraren, andere leerlingen, en racistische taal en stereotypen in de leerstof. Ook onderwijspersoneel van kleur is slachtoffer van dit probleem, dat ook in de lerarenkamer aan de orde van de dag is.

We legden de getuigenissen voor aan de verschillende Vlaamse onderwijskoepels. Van het Gemeenschapsonderwijs (GO!), de Onderwijsvereniging van Steden en Gemeenten (OVSG), het Katholiek Onderwijs en het Overleg Kleine Onderwijsverstrekkers (OKO) ontvingen we reactie. Provinciaal Onderwijs Vlaanderen reageerde niet op onze vragen.

Geen concrete maatregelen

Opvallend is dat de reacties van de onderwijskoepels die we wél ontvingen, nauwelijks concrete maatregelen tegen racisme bevatten, maar voornamelijk ingaan op het onderwerp 'diversiteit'. Diversiteit wordt door de koepels geschetst als een grote uitdaging die we allemaal samen moeten aangaan. Doordat zeer veel verschillende vormen van onderdrukking onder dit containerbegrip worden geschaard, blijven de beleidsteksten en de reacties op onze getuigenissen zeer algemeen.

Zo reageert directeur pedagogische begeleiding van onderwijskoepel OVSG Walentina Cools op onze vragen over racisme in het onderwijs met een antwoord over 'diversiteit', zonder daarin het woord racisme maar te benoemen. "Onze stedelijke en gemeentelijke basis- en secundaire scholen kennen vaak een divers publiek. Waar dat vroeger vooral in de centrumsteden het geval was, hebben nu ook meer landelijk gelegen scholen een diverse leerlingenpopulatie en dat zien we in het stedelijk en gemeentelijk onderwijs als een meerwaarde, als een positief gegeven," aldus Cools.

Doordat veel verschillende vormen van onderdrukking onder het containerbegrip 'diversiteit' worden geschaard, blijven de reacties op onze getuigenissen erg algemeen

"Dat onze scholen daar best sterk in zijn, leiden we af uit de resultaten van de doorlichtingen door de onderwijsinspectie: bij de beoordeling op ‘diversiteitscultuur’ scoren van al onze scholen die de afgelopen twee jaar doorgelicht werden, 85% volgens de verwachting en overstijgt 15% de verwachtingen, wat betekent dat ze een good practice zijn voor andere scholen," schrijft Cools verder. "Het klopt dat niet alle leerkrachten zich voldoende voorbereid voelen om met een voor hen soms nieuwe context om te gaan. Daarom organiseren we bijvoorbeeld de vorming ‘Effectief lesgeven in diversiteit’ die leraren hierin sterker maakt," voegt ze toe.

Waar die scholen dan concreet sterk in zijn of zich niet op voorbereid voelen, wordt uit de reactie niet duidelijk. In plaats van een aanpak van het racismeprobleem wordt enkel gesproken over 'omgaan met diversiteit'. Die diversiteit gaat volgens de 'beginselverklaring neutraliteit' van de OVSG over "filosofische, levensbeschouwelijke en religieuze overtuiging, sociale, etnische en talige achtergrond, nationaliteit, huidskleur, gender en seksuele voorkeur." Door racisme met al die andere intermenselijke verschillen onder te brengen in een containerbegrip, wordt de onderdrukking van mensen van kleur gereduceerd tot een 'uitdaging voor iedereen'. 

Meer diversiteit, maar ook minder racisme?

Ook wil de OVSG 'meer diverse' leraren aantrekken. "Dat het lerarenkorps te weinig divers is, is ook een van onze bezorgdheden. In de onderhandelingen met de overheid over het lerarenberoep pleiten we er telkens voor dat we meer jongeren en meer diverse profielen moeten aantrekken voor de opleiding en de job, zodat de leraar voor de klas de samenstelling van de klas beter weerspiegelt,” aldus Cools.

Uit de getuigenissen blijkt dat leraren die bekommerd zijn om het probleem van racisme, zich niet veilig voelen om racisme aan te kaarten en te bespreken. Ook tiert racistisch (verbaal) geweld welig in de lerarenkamers. Zonder een duidelijke aanpak van racisme, zou het aantrekken van meer 'diverse' leerkrachten er juist voor kunnen zorgen dat meer leerkrachten in die onveilige situatie terechtkomen.

Het Katholiek Onderwijs (KO) benoemt racisme in haar reactie wel, maar komt ook niet met concrete antiracismemaatregelen. De nadruk in de reactie ligt ook hier op diversiteit en verbinding, en het onderdrukkende karakter wordt gerelativeerd door begrippen als 'verdraagzaamheid' en 'omgaan met verscheidenheid'. Het KO organiseerde in april dit jaar wel een 'Dag van de Interculturele Geschiedenis', waarbij ook het koloniale verleden aan bod kwam. De bedoeling hiervan is dat leerkrachten geschiedenis die kennis vervolgens gebruiken om hun lespraktijk te verbeteren. Een stap in de goede richting. De onderwijskoepel verwijst verder nog naar het 'Vademecum Zorgbreed en Kansenrijk Onderwijs', en naar Zill, het leerplan van het basisonderwijs, waar 'kaders, materialen en vorming met betrekking tot het thema diversiteit' en 'tegengestelde groepsbelangen en vrees voor het vreemde' aan bod komen. Helaas blijkt uit het het antwoord op onze vragen geen concreet en specifiek antiracismeplan. 

"Katholiek Onderwijs Vlaanderen is ervan overtuigd dat we in de gesprekken met leerlingen, ouders, leerkrachten en scholen het verschil moeten aanvaarden en erkennen. Dat we elkaar moeten durven ontmoeten en in dialoog gaan. Dat is geen eenvoudige opdracht. Het betekent immers dat we grenzen moeten benoemen, verduidelijken maar ook moeten kunnen verleggen in wederkerigheid", sluit de woordvoerder af.

Het Overleg Kleine Onderwijsverstrekkers (OKO) noemt geen enkele concrete maatregel om racisme tegen te gaan, en houdt het bij een zeer beknopte reactie: "Voor de vier kleine onderwijsverstrekkers Federatie Steinerscholen, Fopem, Ipco en Voop, die samenwerken binnen het Overleg Kleine Onderwijsverstrekkers (OKO), is het werken aan bewustwording op vlak van racisme een thema dat in de scholen en op de klasvloer een prioritaire plaats inneemt. Schoolbesturen, directies en leraren blijven zich inzetten om racisme geen plaats te geven binnen het onderwijslandschap", schrijft vertegenwoordiger Johan Roeyaerd. Hoe OKO dat hoopt te bewerkstelligen, wordt niet toegelicht.

Volgens afgevaardigd bestuurder Raymona Verdyck van het Gemeenschapsonderwijs (GO!) ligt de strijd tegen racisme en discriminatie het GO! 'nauw aan het hart': "We zien dit als een kernopdracht voor elke onderwijsprofessional. Elk van onze collega’s draagt er zorg voor dat onze scholen veilige leer- en leefomgevingen zijn waar élke leerling alle kansen krijgt om zich volledig te ontplooien. Elke collega engageert zich expliciet om actief op te treden tegen vormen van discriminatie of uitsluiting op basis van geslacht, geaardheid, etniciteit, overtuiging en andere kenmerken," aldus Verdyck. Echter, het GO! zelf werd al meermaals veroordeeld voor discriminatie vanwege het algemene hoofddoekverbod in haar scholen.

"We ondersteunen onze scholen daar ook in, onder andere door instrumenten te ontwikkelen om met thema’s als racisme en discriminatie aan de slag te gaan: een leerlijn actief burgerschap, een handleiding 'omgaan met diversiteit' en een instrument ter ondersteuning van gelijke onderwijskansen in scholen”, voegt Verdyck nog toe.

Het valt op dat het woord racisme, net als in het lesmateriaal ook in de reacties van de onderwijskoepels gemeden wordt

In een uitgebreidere bijlage bij hun reactie geeft het GO! een opsomming van een aantal verschillende manieren waarop zij aandacht besteden aan onderwerpen die, direct of indirect, gelinkt zijn aan racisme. Zo geeft men onder meer aan dat in het pedagogisch project (PPGO) 'de universele rechten van de mens worden geëerbiedigd' en 'actief oproept op te treden tegen vormen van discriminatie'.

De angst voor het R-woord

Het valt op dat het woord racisme, net als in het lesmateriaal ook in de reacties van de onderwijskoepels gemeden wordt, en wordt vervangen door andere termen als ‘discriminatie’ en ‘diversiteit’. Het onderwerp veranderen van racisme naar diversiteit is contraproductief, aangezien het hier gaat over twee verschillende dingen. Er wordt meermaals gemeld in de reacties dat er in dialoog moet worden gegaan, samengewerkt moet worden en dat een oplossing van twee kanten moet komen. De veronderstelling dat er twee kanten zijn, is problematisch. Als het op onderwijs aankomt, zou iedereen aan dezelfde kant moeten staan, en samen bekijken hoe racisme en de leerstof aangepakt moeten worden. Iederéén is onderdeel van 'diversiteit', niet enkel diegenen die slachtoffer zijn van racisme. 

Na de reacties van de onderwijskoepels is nog niet opgehelderd in hoeverre er effectief wordt gewerkt aan een antiracismebeleid. Wel duidelijk is dat de inspanningen die de koepels zeggen te leveren, op de werkvloer onvoldoende merkbaar zijn. In een volgend artikel zullen we daarom de documenten doorspitten die ten grondslag liggen aan het beleid van de verschillende onderwijskoepels. Ook raadplegen we experts die ons helpen wegwijs te worden in het kluwen van vage en door elkaar heen gebruikte begrippen.

Kif Kif blijft dit onderwerp nauwgezet opvolgen. Heb jij een (voor)beeld in een schoolboek of visietekst zien passeren die de wenkbrauwen doet fronsen? Of juist iets dat je net aangenaam heeft verrast? Heb je ervaring of voorbeelden van een juiste/foute aanpak van discriminatie en/of racisme? Stuur het door naar [email protected].