In de documentaire Santiago, Italia reconstrueert regisseur Nanni Moretti het verhaal van de Chilenen die via de Italiaanse ambassade in Santiago het land wisten te ontvluchten. De film bestaat uit vier delen: de verkiezing en regeringsperiode van Allende, de coup van 11 september 1973, de opvang van Allende-aanhangers in de Italiaanse ambassade na de coup en de reis naar en het leven in Italië van deze vluchtelingen. Moretti kiest ervoor om het hele verhaal te laten vertellen door ooggetuigen en laat de eigen voice-over achterwege. Af en toe komt hij zelf in beeld, als vragensteller of (eenmalig) als subject. Hij tast daarmee de grenzen van het documentaire-genre af, met zeer interessante gevolgen.
De kracht van deze keuze schuilt in de authenticiteit. Dit is geen ‘neutraal’ onderwerp – de Chileense maatschappij blijft tot op de dag van vandaag uitermate verdeeld over de rol van Allende en Pinochet. Moretti brengt diverse mensen voor de camera met verschillende perspectieven, maar de grote meerderheid zijn Chilenen die naar Italië migreerden. Hun liefde voor Allende en zijn project zet de toon van de film. Ze spreken over de hoop, de verwezenlijkingen, maar het is vooral nostalgie die overheerst: spijt over wat had kunnen zijn, maar nooit vermocht. Hun verhalen worden in contrast gebracht met die van anderen. Eén van die andere stemmen is Piero de Masi, de Italiaanse diplomaat die in Chili ambassadeur was ten tijde van de coup. Hij vertelt hoe tijdens de regeerperiode van Allende vooral de sociale tegenstellingen groeiden, maar ook hoe hij geconfronteerd werd met zware morele dilemma’s op het moment dat wanhopige Chilenen zich in zijn ambassade kwamen aandienen. Italië had het Pinochet-regime immers, als enige land in Europa, niet erkend. Dat betekende dat er ook geen officiële Italiaanse ambassadeur meer was in Chili, hetgeen communicatie met de regering zwaar bemoeilijkte.
In het tweede deel laat Moretti ook voormalige generaals van Pinochet aan het woord. Hun verhaal is helemaal anders. Commandant Guillermo Garin wijst erop dat Allende slechts met 36% verkozen raakte en de het land “op de rand van een burgeroorlog stond” toen het leger ingreep. Hij herhaalt het adagio van het regime dat hij “nooit zelf folteringen heeft gezien”. Hij gaat evenwel niet zover als Eduardo Itturiaga – geïnterviewd werd in zijn cel in de Punta Pueco gevangenis – die beweerde een slachtoffer te zijn. Wanneer de filmmaker hem tracht te bevragen over mogelijk berouw, exclameert hij: “ik dacht dat dit een onpartijdig interview zou zijn”. De regisseur komt dan in beeld met de boodschap: “ik ben niet neutraal”. Het is een knappe reflectie op zijn subjectpositie als documentairemaker. De bij de keel-grijpende beschrijvingen van de slachtoffers van folteringen kort daarna doen je begrijpen waarom het zo moeilijk is neutraal te zijn in dit hele verhaal.
Een boodschap over vandaag
De keuze om het verhaal te laten vertellen door de actoren zelf maken identificatie en empathie gemakkelijk, maar vormt ook een zwakte aangezien er veel tijd verloren gaat met het schetsen van de context. De eerste twee delen over Allende en de coup, die al vrij uitgebreid gedocumenteerd zijn, nemen in deze film bijna twee derde van de tijd in, terwijl de meer originele delen over de rol van Italië en de Italiaanse ambassade in het bijzonder het moeten stellen met slechts een half uur speeltijd. Daarmee lost de film toch de verwachtingen van de titel niet in. Het verhaal over de rol van de ambassades voor de Chileense vluchtelingen is cruciaal en werd niet vaak verteld.
Santiago, Italia legt eigenlijk niet goed uit waarom mensen hun heil zochten in ambassades. De lange traditie van diplomatiek asiel in Latijns Amerika blijft daardoor onderbelicht. Het grootste hiaat is echter de uitgebreide medewerking van het regime met de ambassades om vluchtelingen toe te laten het land te verlaten. Heel kort wordt er melding gemaakt van de ‘salvoconductos’ – de laissez-passer visa die de regering opstelde opdat vluchtelingen het land konden uitreizen – maar je hebt al heel veel voorkennis nodig om deze referentie te begrijpen. Wat mij betreft, kan je echter de Chileense vluchtelingenuittocht niet begrijpen zonder ook de positie van de Pinochet-regering onder de loep te nemen. De Chileense regering wilde zich ontdoen van alle “subversieve elementen” in de maatschappij, maar werd hoe langer hoe ongemakkelijker bij de beschuldigingen van mensenrechtenschendingen. Ballingschap en het verlenen van migratiepermissie aan vluchtelingen was een cruciale adaptatie van haar politiek. In zekere zin speelde de vluchtelingenpolitiek van de westerse landen dus in de kaarten van Pinochet. Er zijn aanwijzingen dat bepaalde landen, vooral Groot-Brittannië en de Verenigde Staten, bepaalde vluchtelingen ook opnamen uit solidariteit met de Chileense Junta.
In de wetenschappelijke literatuur groeit de kennis hierover, geholpen door nieuw archiefmateriaal. Moretti maakt ook gebruik van archiefbeelden, die passend onder de verhalen zijn gemonteerd, maar die enkel focussen op de beleving van de vluchtelingen. De aandacht ligt vooral op de manier waarom mensen binnen geraakten door over de muur van de ambassade te springen. De constante druk van patrouillerende militairen en het gevaar voor eigen leven indien ze in Chili bleven gaf mensen kracht, waarvan ze zelf het bestaan niet vermoedden. Ook aan het leven binnen de ambassademuren wordt veel aandacht gewijd. Daarna verplaatst de film de aandacht naar het leven in Italië, waar de Chilenen hartelijk onthaald werden. Wat er niet wordt bij verteld, is dat vele vluchtelingen uit de Italiaanse ambassades niet door Italië, maar door andere landen werden opgevangen. Het beeld is dus niet compleet en had kunnen worden aangevuld als Moretti iets meer tijd had genomen om het Italiaanse luik van het verhaal in meer detail te vertellen.
Ondanks het feit dat dit slechts een fragment is van de betekenis van de Chileense vluchtelingen in buitenlandse ambassades, brengt Santiago, Italia toch een uiterst relevante boodschap. Impliciet zit in deze documentaire immers ook een boodschap over vandaag: hoe belangrijk de aanvaarding van vluchtelingen is voor hun welbevinden en -slagen in de gastsamenleving. De Chilenen in Italië zijn Italianen geworden, zonder evenwel de nostalgie voor Santiago te verliezen – het Santiago uit vervlogen tijden weliswaar, niet het huidige neoliberale beleid dat volgde uit de dictatuur.
Santiago, Italia een documentaire van Nanni Moretti. Nu in de bioscoop, ook in het kader van MOOOV festival.
Sara Cosemans is doctoraatsstudente geschiedenis aan de KU Leuven. Haar project over niet-Europese vluchtelingen in de jaren 1970 behandelt onder meer de hervestiging van vluchtelingen uit Oeganda, Chili en Vietnam. Zij ontving hiervoor een aspirantenfinanciering van het Fonds Wetenschappelijk Onderzoek Vlaanderen (FWO) voor de periode 2017-2021.
Afbeelding: Politieman controleert de ‘salvoconductos’ van vluchtelingen die het land mogen verlaten aan de poort van de Italiaanse ambassade, 1974 (Bron: Museo de la Memoria y de los Derechos Humanos, Santiago de Chile, Colección fotografica de Roberto Kozak, no. 00000162000001000030_141)
