Het debat gaat over de vluchteling, al is hij een figurant in zijn eigen drama.
PAX Europa is de nieuwe voorstelling van Mokhallad Rasem, geschreven door Fikry El Azzouzi en met een superdiverse topcast. Een productie van De Nieuw Amsterdam, Toneelhuis en t,arsenaal die de ondankbare verantwoordelijkheid op zich nemen ons te doen nadenken over wat Europa betekent, vandaag.
Op 17.03 sprak Nederlandse auteur Geert Mak in De Roma over Europa. Over de schoonheid van Europa, over de even rijke als gruwelijke geschiedenis van Europa, over de diversiteit van Europa. Over de identiteit van Europa. Maar ook over migratie en over hoe Europa met migratie omgaat. Hij citeerde toen New York Times columnist Roger Cohen: “De houding ten opzichte van immigratie is deels een meetlaat voor de mate van zelfvertrouwen van een gemeenschap, van een natie en zelfs van een continent”, zo’n kort citaatje dat het bijna onopmerkelijk was. Toen ik na de lezing vroeg van waar die onzekerheid kwam zei Mak: “Ik denk dat Europa te lang rijk is geweest”. Als Venezolaan kon ik dat goed begrijpen: Welvaart is soms een vergiftigd geschenk.
Mak sprak toen ook over hoe het decennialang goed met Europa ging “in de zon van de toenemende welvaart”. Nu die welvaart niet meer toeneemt, ontstaat een crisis. Al wensen velen dat niet te beseffen en blijven ze “vluchten naar het verleden, naar de negentiende-eeuwse natiestaat”. Later die avond zou de ook aanwezige politicoloog Hendrik Vos toevoegen dat je “de uitdagingen van de 21ste eeuw niet [kan] aanpakken met de structuren van de negentiende eeuw”. Die avond sprak ook auteur Fikry El Azzouzi, en hij ging zelfs verder. Voor hem bestaat de Europese identiteit niet. Gezien elke Europeaan anders is, gezien de verschillende talen, culturen en religies, zijn we allemaal eerder niet-Europeanen en moeten we daar het beste van maken. Een pleidooi voor het omarmen van verschillen als de kern van onze Europese identiteit.
In PAX Europa worden we verwelkomd door Sabri Saad El Hamus, naar eigen zeggen een zoon van Egypte, die met Nederland is getrouwd. Hij is Europa. Hij houdt van Europa. Hij verdedigt Europa. Hij confronteert de zaal met “het nieuwe gezicht van Europa”. Saad El Hamus is de host van een TV-show en die zetting is ergens de logische manier om mensen te doen nadenken over hun realiteit.
Onze realiteit wordt vandaag vormgegeven door de media, dat is tegenwoordig geen boutade. Het beeld van een gestorven kind op de hoofdpagina doet Europa inzien dat ze humanitaire hulp moet bieden. Geruchten over asielzoekers met losse handjes sluiten anderzijds de deuren aan hulpbehoevenden. PAX Europa speelt zich af in een TV-studio op dezelfde manier dat Europa zich aan tafel bij Terzake of Pauw afspeelt.
Een witte tafel, vijf witte stoelen een blauwe paraplu waaronder een vluchteling ligt te slapen. Het debat gaat over hem, al is hij een figurant in zijn eigen drama. We praten over wat hij ondergaat. De meest strikte van alle wij-zij verhoudingen, die van acteurs en toeschouwers, wordt omgevormd tot een tijdelijke WIJ waar de vluchteling niet echt het woord krijgt. WIJ praten. Over hem. En over Europa.
PAX Europa is de jongste aflevering uit een reeks waar Saad El Hamus de gemene deler van is. Begonnen in 2006 met de reeks PAX Islamica, draaiden de voorstellingen rond de mens, het geloof, de waarheid of het moederschap, gebaseerd op teksten van onder andere Arnon Grunberg. Griekse mythologie, De vlot van de Medusa en andere referenties naar ons cultureel erfgoed worden deze keer ingezet om kritisch na te denken over ons heden. Veel te vaak wordt ons erfgoed gereduceerd tot een bloemlezing die mooi past in de politieke constructie van een of andere opportunist.
Als we één ding beseffen, is het hoe fragiel de Europese vrede is. De voorstelling, net zoals het continent, dreigt op elk moment uit de hand te lopen. De geassimileerde “huisneger”, die het gemaakt heeft en daarom denkt dat wie geen succes kent de enige verantwoordelijke is voor zijn mislukking, gaat constant in de clinch met de verzetsstrijder die vanuit een morele superioriteit alles en iedereen veroordeelt behalve zichzelf. Zo goed geïntegreerd zijn wij, dat we de verdeeldheid van de Europeaan van weleer geërfd hebben. De navelstaarderij, het narcisme dat volgens Mak elke empathie met de ander onmogelijk maakt. Wij zijn met onszelf bezig, niet met wie het nodig heeft. We zijn bezig met onze angsten, noden en verontwaardiging. Met onze superioriteit en onze paradoxale slachtofferschap. Met onze identiteit.
De combinatie El Azzouzi/Rasem zorgt voor een intense toneelervaring. Het discours van grote intellectuelen – de Scheffers, de Vermeerschen –, die zo moeilijk te ontkrachten valt omdat het zo oneerlijk is, wordt hier tegen het licht geplaatst en houdt geen stand. Het zogenaamd seculier Europa bidt in alle richtingen en daarom ook richtingloos. Wat is ons heilig? Wat is voor ons de dood waard? Vrijheid? Democratie? Rijkdom? Voor welke nieuwe goden voeren we elders oorlog? Vele vragen gaan door ons hoofd maar ondertussen, the show must go on.
Voor Mak heeft de crisis wel teweeggebracht “dat wij als Europeanen met elkaar discussiëren”. Dankzij de crisis kunnen we volgens hem eindelijk nadenken over wie we zijn en waar we naartoe gaan. Dankzij de crisis kunnen WIJ een discussie over cijfers en praktische zaken, optillen tot een discussie over moraal en ethiek. Over de normen en waarden die we zo hoog in het vaandel dragen, maar te vaak in de etalage laten staan. WIJ. Ik ook, dus. En Fikry El Azzouzi. En Mokhallad Rasem. En Sabri Saad El Hamus. En de recent aangekomen migranten ook.
“Als Europa door deze crisis komt, gehavend of niet, en het weet zichzelf redelijk overeind te houden, de komende vijftig, zestig jaar, dan zal je zien dat inderdaad er een Europese verbeelde gemeenschap zal ontstaan, want we hebben samen zo veel shit meegemaakt, en ook zo veel goeie dingen… dan worden we een beetje een familie”, zo sloot Mak het nagesprek af. En in die verbeelde Europese gemeenschap die zal ontstaan, horen we allemaal.
PAX Europa, geschreven door Fikry El Azzouzi en geregiseerd door Mokhallad Rasem. Met Sabri Saad El Hamus, Junior Mthombeni, Julia Ghysels, Anna Schoen en Enkidu Khaled. Een productie van De Nieuw Amsterdam, Toneelhuis en t,arsenaal.
24 & 25.05 @ Bourlaschouwburg, Antwerpen. More info: https://toneelhuis.be/en/production/pax-europa
Herneming op 11.11 @ t arsenaal, Mechelen & op 15.11 @ KVS.
