"Jammer genoeg zien we op dit moment ook de ergste vorm van protestants christianiseren van de islam."
Academicus, psychologe, feministe. Het is nooit gepast om beperkende etiketten op mensen zoals Dr. D. Latifa te plakken.(*) Ze valt nu eenmaal niet in een bepaald hokje te plaatsen, maar het schept een idee. Ze was lange tijd de directrice van een belangrijk onderzoeksprogramma in een Pakistaanse universiteit maar op dit moment concentreert ze zich voornamelijk op haar werk als psychologe en haar taken binnen een onderzoekscentrum rond gender en cultuur.
Als ze zichzelf een bepaalde stroming zou moeten toeschrijven binnen de Westerse psychologie dan zou het de Jungiaanse zijn al kan ze ook over de Jungiaanse aanpak behoorlijk kritisch zijn. Kritisch zijn is nu eenmaal een algemene karaktertrek van Dr. D. Latifa met als gevolg dat het oorspronkelijk geplande gesprek van een paar uurtjes uitdraaide in een langer verblijf van een drietal dagen. We bespraken allerhande religieuze en maatschappelijke onderwerpen. Toen ik uiteindelijk terug huiswaarts keerde, was dat in een verheven stemming en met nieuwe inzichten.
Wat volgt is slechts een zeer klein onderdeel van één van onze gesprekken.
*
Halal Monk: Komen religieuze kwesties vaak bovendrijven in jouw werk als psycholoog?
Dr. D. Latifa: Soms wel, maar dat hangt wat af van de persoon en zijn leeftijd. Het heeft geen zin om het over religie te hebben met een zestienjarige. Het is zelfs verkeerd om dat te doen. Het is een beetje onnatuurlijk. Op een later moment kan het natuurlijk wel van belang zijn. Maar wanneer mensen naar mij toekomen, verwachten ze in de eerste plaats een psycho¬loge die in Westerse landen studeerde en komen ze meestal niet naar mij om over religie te praten.
HM: Uiteraard, maar ik ga ervan uit dat onder al hun vragen vaak een vorm van religie en spiritualiteit schuil gaat. Ik zou denken dat dat hier toch meer het geval is dan in het Westen, waar religie grosso modo niet meer zo sterk in de gedachten van de mensen sluimert zoals het dat doet in de gedachten van Pakistanen.
DL: Daar heb je gelijk in, maar aan de andere kant is het christelijke onderbewustzijn ook zeer aanwezig in het Westen en niet altijd op een aangename manier. Wanneer je te maken hebt met mensen die een zeer Westerse opvoeding hadden en die vragen stellen over religie, dan is het in de eerste plaats nodig om hen van hun ‘christianistische’ onderbewustzijn te bevrijden.
Ik heb het geluk gehad mijn onderwijs eerst in anglicaanse scholen dan in een katholiek klooster en uiteindelijk in een Amerikaans presbyteriaans college te doorlopen – allemaal in Lahore trouwens. Zo heb ik kennis gemaakt met het hele spectrum en ken ik de Bijbel waarschijnlijk ook beter dan de meeste Europeanen. Op die manier denk ik dat ik de diepte van Jungs kritiek goed kan beoordelen. Hij had gelijk toen hij zei dat het vandaag de dag van cruciaal belang is dat we mensen bewust maken van de wijze waarop ze over religie denken. Want al verandert religie natuurlijk zelf op sommige vlakken, veel belangrijker is dat onze visie verandert over wat religie is. Dit is ook zo in de islamitische wereld want jammer genoeg zien we op dit moment ook de ergste vorm van protestants christianiseren van de islam. Al is dit natuurlijk een enorm politiek incorrecte uitspraak. (Dr. Latifa lacht.)
HM: Ach, maak je maar niet druk over politieke correctheid. Een goede portie politieke incorrectheid heeft al veel gerechtigheid voortgebracht doorheen de geschiedenis. Dus ga maar door, geef maar wat meer uitleg over wat je daarmee bedoelt.
DL: Wel, als je het mij vraagt, zit het Westen vast in een soort van ‘Cartesiaans christendom’. In essentie is het een protestantse ingesteldheid, gecombineerd met Cartesianisme. Met Cartesianisme bedoel ik de rationele aanpak van dingen, de mentale, gedissocieerde en puur analytische manier om naar realiteit en kennis te kijken.
Combineer deze puriteinse ‘wetenschappelijke’ aanpak met een protestantse ingesteldheid die in essentie overtuigd is dat enkel het geloof in Jezus een ziel kan redden en daar vloeit uit voort dat elke vraag enkel één antwoord kan hebben en dat alles wat bestaat te herleiden is tot specifieke essentiële delen. In een dergelijke wereldvisie, wordt religie iets dat per definitie moet bestaan uit bepaalde overtuigingen die helder af te bakenen zijn. Maar dit is helemaal niet het geval in de meeste religies. Ook niet in de Islam, hoewel de moslimwereld religie ondertussen ook in dezelfde termen ging bekijken.
HM: Dit is natuurlijk gerelateerd met jouw idee dat mensen in het Westen de capaciteit verloren zijn om op een mythologische manier te denken. Je schreef hierover in een aantal van je essays waarin je uitlegt dat er verschillende types van kennis bestaan, waarvan de ‘logica’ er slechts één is. ‘Mytho-logica’ noem je als een ander type. Ik kan dat alleen maar beamen. In het Westen zien we ‘echte’ kennis enkel in logische termen. We vragen: “Waar komen mensen vandaan?” en het enige antwoord dat we verwachten, is: “Uit het samensmelten van een ei- en zaadcel.” Maar veel mensen, mezelf inbegrepen, krijgen meer kennis over het leven door verhalen. In het dagdagelijkse leven, ontdek ik, als christen, veel meer waarheden en antwoorden over mijn bestaan door mijn persoonlijke ervaringen te ‘spiegelen’ aan verhalen in de evangeliën, dan door wetenschappelijke tijdschriften te lezen.
DL: Inderdaad. Het gaat om de capaciteit om mythologisch of symbolisch te denken. Zoals wetenschap door de moderniteit werd gefilterd, werd het iets letterlijk. Maar wanneer je water drinkt, denk je er niet over na als H2O. Het is je ervaring die telt, en die kan meervoudig zijn. Bijgevolg kan de betekenis van water meervoudig zijn. H2O heeft geen betekenis, het vertelt je enkel welke elementen het bevat. De neiging bestaat erin om alle betekenis te reduceren tot zijn meest letterlijke aspect vanuit de overtuiging dat er maar één antwoord bestaat.
HM: In dat opzicht is het frappant hoe snel deze ‘rationeel-wetenschappelijke’ en ‘één-zijdige’ aanpak ten opzichte van de werkelijkheid werd overgenomen door andere culturele groepen in de wereld. Als we bijvoorbeeld naar de moderne fundamentalistische vormen van de islam kijken, zien we dat ze dezelfde retoriek hebben aangenomen van slechts één letterlijk antwoord te bieden op alles. Maar die hedendaagse vorm van moslimextremisme is eigenlijk een evolutie van de laatste vijftig jaar ongeveer. Het is daarom interessant om te zien hoe snel men de Westerse kijk op religie hebben overgenomen en hoe snel men de traditionele en mytho-logische aanpak vergeten zijn. Hoe komt het dat dit allemaal zo vlot ging?
DL: Dat is nu eenmaal het resultaat van de moderniteit, het kolonialisme en het bijhorende onderwijssysteem.
Binnen mijn eigen familie was religie steeds een groot deel van ons leven. We werden aangemoedigd om modern te zijn en een opleiding te volgen. Mijn ouders keerden nooit hun rug naar religie, in tegenstelling tot vele Pakistanen en Indiërs uit de middenklasse en de elite die gefascineerd waren door de Marxistische en wetenschappelijke wereldvisies op een moment dat die ook in het Westen overheersten. Maar in de jaren negentig zag ik dat er behoorlijk wat veranderd was en dat iets heel problematisch ons bekroop. Een strikte mentaliteit die maar één manier hanteert om met religie om te gaan, schoot wortel in onze samenleving. Eén specifieke vorm van islam werd steeds meer gepromoot als de correcte vorm van de islam, al was dat niet de manier waarop we traditioneel naar religie keken.
Onderzoek wees bijvoorbeeld uit dat als je vandaag in India aan mensen vraagt: “Wat is jouw religie?”, bijna drie tot vier miljoen mensen er minstens drie noemen. Dus in werkelijkheid, als je de ladder van geletterdheid afdaalt, vind je nog steeds grote groepen die zichzelf, hoewel meestal onbewust, zowel hindoe, moslim als christen zouden noemen.
HM: Dat is inderdaad iets dat mij is opgevallen tijdens mijn tocht door de Punjab en Kashmir. Religies worden werkelijk vermengd. Niet enkel als een feit in de geschiedenis, maar ook in de dagelijkse realiteit. Hier in Lahore bijvoorbeeld, is er het heiligdom van Baba Shah Jamal. Elke donderdag roken mensen er bhang, de lokale cannabis variant, en dansen ze in trance op het luide ritme van dholdrums. Toen ik daarheen ging, merkte ik dat het eigenlijk heel hindoe-achtig aanvoelde. Maar hoe komt het dat de Pakistaanse vorm van ‘gemengde’ islam met een open blik op de realiteit niet bestendig genoeg was? Waarom weerstond het dat fundamentalisme niet?
DL: Op een bepaald niveau is het natuurlijk nog steeds bestendig. Als de rituelen bij Shah Jamal nog elke donderdag doorgaan, dan wil dat zeggen dat het nog steeds heel hard leeft. Het zijn onze wortels. Het is de aarde onder onze voeten. Alleen wordt die aarde steeds verder omgeploegd.
Dat soort cuturele en rituele uitingen van de islam wordt in het Westen vaak onder ‘soefisme’ geklasseerd en afgedaan als wat ‘anders’ dan de mainstream islam. Nu bevestig je echter wat mij al duidelijk werd: het ‘soefisme’ is hier een alledaags fenomeen. En wanneer zowat alle Pakistanen waar ik mee sprak – van academici tot taxichauffeurs – zichzelf als soefi omschreven, dan deden ze dat eigenlijk niet om zichzelf te labelen maar wel om zich te distantiëren van rigoreuze en extremistische islaminterpretaties.
Ik moet toegeven dat die hele ‘soefi’-commerce mij wat doldraait. Ik hoorde voor het eerst over ‘soefisme’ toen ik al veertig jaar oud was. We zagen onszelf als gewone moslims. Het woord soefi of soefiya werd traditioneel gebruikt om de heiligen te beschrijven. Maar de heiligen noemden zichzelf nooit ‘soefi’s’. Ze zagen zichzelf als moslim. Of eenvoudigweg als ‘gelovige’. We spraken over soefi’s uit eerbetoon, maar het was geen onderdeel van onze identiteit. Het is voor mij dan ook helemaal niet logisch om mezelf voor te stellen door te zeggen: “Hallo, ik ben Dr. D. Latifa, ik ben soefi.”
Wat nu soefisme wordt genoemd, was gewoonweg de normatieve vorm van de islam, het was de standaardislam. De norm en de standaard worden als vanzelfsprekend beschouwd. Je moet het niet labelen. Men begon pas over soefisme te spreken in de jaren negentig. Dat begon dus tegelijkertijd met het demoniseren van de islam, na het instorten van de Sovjet-Unie. En nu, op dezelfde manier dat kinderen ‘doktertje’ spelen, spelen wij nu ‘soefitje’. Maar dat typische “het leven is mooi, ik luister naar muziek en ik rook wat drugs” daar draait religie niet rond. Zo probeert men het enkel aanvaardbaarder te maken voor het Westen.
HM: Soefisme wordt inderdaad vooral voorgesteld als de ‘aangename versie’ van de islam, maar uiteindelijk is het een term die men in het Westen gebruikt om een hele hoop religieuze sentimenten over één en dezelfde kam te scheren. Als het mystiek en islamitisch is, dan moet het wel soefisme zijn en een beetje ‘anders’, zo lijkt het. Maar ondertussen heb ik begrepen dat mystiek over de hele wereld altijd een essentieel onderdeel is geweest van de islam en dat het dan ook een enorme diversiteit aan uitdrukkingen kent.
DL: Dit zijn de cruciale kwesties die heel wat mensen inderdaad kritisch moeten bekijken. Het stelt immers vragen over welke lens we gebruiken om naar religie te kijken. Die lens komt op dit moment voort uit de dominantie van protestants christendom dat stevig verstrengeld is met de geschiedenis van religie in het Westen.
Natuurlijk bestaat er een patriarchaat in alle godsdiensten, maar geef mij één voorbeeld van een religie die iets vergelijkbaar heeft als de inquisitie. Of toon mij één historisch gebeuren dat vergelijkbaar is met de heksenjachten. In verhouding is het verbazingwekkend eens je erover begint te lezen. Vind je niet dat daar duidelijk iets mis is?
HM: Zeker. Maar wat precies? Hoe zou je die retorische vraag zelf beantwoorden?
DL: Wat mis ging is de manier waarop het christendom mystiek wegvaagde. En eenmaal het was weggevaagd zorgde dat er ironisch genoeg voor dat geleerden zeer verbaasd waren toen ze mystieke aspecten aantroffen in andere religies. Doordat men in het christendom vele mystieke aspecten van de religie marginaliseerde, kan men nu niet meer begrijpen dat die aspecten eigenlijk normatief waren voor alle godsdiensten.
Hetzelfde gebeurt wanneer mensen nadenken over de juiste structuur van een religie. In de meeste religies bestaat er simpelweg geen gecentraliseerde instelling. Islam, boeddhisme en hindoeïsme zijn gedecentraliseerde godsdiensten. Het centrum is het individu. Dus woorden als ‘doctrine’, ‘ketterij’, ‘dogma’ komen allemaal uit het christendom. Vervolgens wilde men deze concepten toepassen op andere godsdiensten zoals de islam en zei men: “Dit is het ‘dogma’ van de islam.”
HM: De export van de petro-islam uit de Golf lijkt hierbij essentieel. Hoewel islam van nature een zeer gedecentraliseerde religie is, is die petro-islam – op zijn zachts uitgedrukt – een zeer dominante macht geworden. Men kan moeilijk ontkennen dat deze ideologie zich vooral in de laatste jaren wijd verspreidde en dat deze ideologie inderdaad vanuit een zeer enge benadering van de islam vertrekt. Maar denk je dat het ook een ware ‘structurele macht’ is binnen de wijdere geloofsgemeenschap? Bedreigt het werkelijk de decentralisatie van de islam?
DL: Ja. Sinds de jaren vijftig hebben ze ‘priesters’ voortgebracht en nu zullen ze Mekka tot het Rome van de islam uitroepen. Misschien zal ik het niet meer meemaken, maar jij wel.
Ze zullen niet in staat zijn om de standaardislam geheel uit te roeien of de meningsverschillen van bepaalde intellectuelen te onderdrukken, maar geleidelijk aan verkleint de ruimte en ik ben helemaal niet hoopvol. De hele regio van Zuid-Oost Azië zal uiteindelijk worden ‘geniqabiseerd’. Hun werk is volbracht. Het was hun missie om uitdrukkingen van normatieve islam te vernietigen en daar zijn ze in geslaagd.
HM: Zelf zien ze die vernietiging natuurlijk niet als iets schadelijk. Integendeel, vanuit hun eigen ideologie, zien ze het als een manier om orde op zaken te stellen.
DL: Zeker. Ze hebben het gevoel dat ze het bij het juiste eind hebben. Maar dit is geen gezonde dialoog van ideeën. De grens is voor mij heel eenvoudig. Je mag je eigen visie niet aan aan anderen opdringen door brute kracht. In hun geval is dat de brute kracht van geld. Hun islam werd een ‘money-theïsme’, in plaats van een ‘mono-theïsme’.
Laat ik je een eenvoudig voorbeeld geven van de manier waarop ze geleidelijk aan onze islam ‘gearabiseerd’ hebben en hoe ze de lokale uitdrukkingen van onze religie vernietigd hebben. Voor mensen zoals ik en andere Pakistanen van rond de vijftig is “Khudahafiz” de standaard manier om elkaar vaarwel te zeggen. Khuda komt van het Perzisch en betekent ‘God’. Het is echter een algemene term. Dus het kan Allah impliceren, maar niet noodzakelijk. Pakistanen jonger dan veertig, zeggen echter “allahafiz”. Dit is een typische Saoedische invloed en indoctrinatie.
Door kleine dingen zoals de manier waarop je hallo en vaarwel zegt, voelt het voor mij alsof ik in een vreemde plaats woon. Je ziet het overal terugkeren: in de architectuur van de moskeeën, in de nieuwe stijl van hoefddoeken, in het groeiend gebruik van het kufischrift, enz.
Dergelijke arabisering van onze cultuur is dus overal aanwezig, gaat zeer diep en is desastreus. Want slechts 15% van de moslims woont in het Midden-Oosten. 85% woont elders. Als je naar de kunst en architectuur kijkt, kan je zien hoe het de islam tot bloei kwam omdat het altijd een band opbouwde met de cultuur waarin ze wortel schoot. En als de islam niet zo’n openheid en eenvoud had gehad, zouden het Alhambra of de Sultan Ahmet moskee nooit hebben kunnen bestaan. Ze zijn zo verschillend maar toch islamitisch. Dit veelvoud aan uitdrukkingen van hetzelfde geloof is net de kracht en de schoonheid van de islam. Jammer genoeg wordt dit zowel in het Westen als het Oosten steeds meer over het hoofd gezien.
--
(*) Aangezien Dr. Latifa niet te veel in de kijker wil lopen, niet in het minst omwille van haar standpunten over bepaalde kwesties, gebruik ik op haar verzoek een pseudoniem.
--
Dit interview verscheen oorspronkelijk in het Engels op www.halalmonk.com.
Met dank aan Fleur Van den Sande voor haar hulp bij de vertaling.
Klik hier voor andere interviews in het Halal Monk dossier.
