De Belgische overheid is selectief in het bepalen wie wel en wie niet (tijdelijk) België binnen mag komen, vooral voor burgers die woonachtig zijn in Afrika of Azië. Van de visumaanvragen van Senegalese en Nigeriaanse burgers weigert België respectievelijk maar liefst 73% en 68%. Een duik in de Europese aanvraaggegevens en de onderliggende regelgeving leert dat er verschillende, soms zeer vaag geformuleerde richtlijnen zijn die bepalen of een burger België binnen raakt. Uit die richtlijnen spreken bovendien een aantal bedenkelijke ideeën over wie het wel en wie het niet waardig is om de grens over te steken.
Machtige paspoorten
Voor velen van ons is het een document waar we nauwelijks over nadenken. We toveren het tevoorschijn als we onze wereld willen vergroten en onze horizon willen verbreden. We bergen het achteloos op als we het niet nodig hebben en maken ons slechts zorgen over de geldigheidsdatum wanneer we het wel nodig hebben. We boeken zonder nadenken vakantietripjes naar landen over de hele wereld. Grenzen houden studenten niet tegen op zoek naar de meest interessante stageplek, middelbare scholieren gaan op inleefreis naar een land op een ander continent. Ons paspoort is voor velen van ons een toegangsticket richting zowat de hele wereld.
Dat veel mensen zo zorgeloos kunnen reizen, heeft te maken met het feit dat het Belgisch paspoort tot een van de ‘machtigste’ paspoorten ter wereld hoort. Een feit dat jaar na jaar bevestigd wordt in de Henley Passport Index. Volgens deze lijst prijkt het Belgische paspoort vandaag op de vijfde plaats qua verschafte bewegingsvrijheid. Met een Belgisch paspoort kun je visumvrij reizen naar 189 landen. De index maakt pijnlijk duidelijk dat zorgeloos reizen een voorrecht is voor een bepaald gedeelte van de wereld. Van de vijftig landen die zich op de twintig hoogste plekken in deze index bevinden is meer dan driekwart gelegen in Europa, Noord-Amerika of Oceanië. Kijken we naar de 43 landen op de twintig laagste plekken van de index, dan zijn ze bijna allemaal gelegen in Azië of Afrika.
Waar er in 1973 nog een aantal Afrikaanse en Aziatische landen waren van waaruit men visumvrij naar België kon reizen, is die toegang vanaf 2023 voor alle Afrikaanse landen ingetrokken
Wie voor de Schengenzone [een groep van 27 Europese landen waartussen vrij gereisd kan worden, red.] wel en geen visum moet aanvragen, wordt in eerste instantie vastgelegd door de Europese Commissie. Dat gebeurt op basis van een aantal criteria die, zo staat te lezen op de website van de commissie, onder meer verband houden met "illegale immigratie, openbare orde en veiligheid, economische voordelen, in het bijzonder op het gebied van toerisme en buitenlandse handel, en de externe betrekkingen van de Unie met de betrokken derde landen, waarbij in het bijzonder wordt gekeken naar mensenrechten en fundamentele vrijheden alsmede naar de implicaties voor de regionale samenhang en de wederkerigheid."
Op welke manier deze criteria exact worden toegepast, is niet in de verordening opgenomen en wordt niet transparant gecommuniceerd door de Europese Commissie. Wanneer we kijken naar de landen van waaruit het niet mogelijk is om zonder visum te reizen, valt op dat dit landen zijn waar burgers het meest te vrezen hebben voor de schending van mensenrechten. Tevens zijn die ‘visumverplichte’ landen ook voornamelijk landen waar het met de economische welvaart slechter gesteld is dan binnen Europa. De mogelijkheid om je land (tijdelijk) te verlaten wordt zo exclusief voorbehouden aan burgers afkomstig uit een politiek stabiel en economisch welvarend land.
Burgers met een Belgisch paspoort zijn dus in een groot aantal landen welkom zonder een visum aan te vragen. Andersom is dat allesbehalve het geval. Burgers vanuit slechts 61 landen buiten de Schengenzone kunnen visumvrij reizen naar België. Inclusief de 26 andere Schengenstaten komt dit op een totaal van 87 landen, van waaruit visumvrij gereisd kan worden naar België. Wanneer we kijken waar deze 61 landen zich bevinden, dan valt op dat deze landen voornamelijk gelegen zijn in Noord- en Zuid-Amerika en in Oceanië.
Ben je een burger uit een Afrikaans of Aziatisch land, dan kom je in het overgrote deel van de gevallen niet zonder visum België binnen. Deze scheidslijn is in de afgelopen vijftig jaar alleen maar duidelijker geworden. Waar er in 1973 nog een aantal Afrikaanse en Aziatische landen waren van waaruit men visumvrij naar België kon reizen, is die toegang vanaf 2023 voor alle Afrikaanse landen ingetrokken. Ook het aantal Aziatische landen waar men visumvrij naar België kan reizen, is vandaag de dag op twee handen te tellen.
Het visumfilter
'Visumverplichte' burgers die naar de Schengenzone willen afreizen moeten voor hun visumaanvraag aan verschillende criteria voldoen. Deze criteria zijn vastgelegd binnen de zogeheten ‘verordening tot de vaststelling van een gemeenschappelijke visumcode’ van de Europese Commissie. Sommige van deze criteria zijn feitelijk en duidelijk; "het kunnen voorleggen van een reisdocument dat niet vals, nagemaakt of vervalst is; het kunnen voorzien in je levensonderhoud gedurende de duur van je verblijf en het kunnen voorzien van een terugreis naar het land van herkomst; niet gesignaleerd staan in het Schengeninformatiesysteem [Een gedeeld inlichtingensysteem waarin vermiste, gezochte of om een andere reden ‘geseinde’ personen worden bijgehouden, red.]; in het bezit zijn van een toereikende en geldige medische reisverzekering".
Andere criteria zijn eerder subjectief van aard; "het kunnen aantonen van het doel en de voorwaarden van je verblijf; het niet beschouwd worden als een bedreiging van de openbare orde, de binnenlandse veiligheid, de volksgezondheid of de internationale betrekkingen van één van de lidstaten van de EU."
De criteria voor de toekenning van een reisvisum zijn een filter, dat de mensen die het 'waard' zijn om de Schengenzone binnen te treden, scheidt van de anderen die het niet waard zijn
De criteria voor de toekenning van een reisvisum zijn een filter, dat de mensen die het 'waard' zijn om de Schengenzone binnen te treden, scheidt van de anderen die het niet waard zijn. Dit 'visumfilter' is een systeem van discriminatie op basis van nationale afkomst, dat dusdanig genormaliseerd is dat veel mensen in Europa er nauwelijks meer bij stilstaan. Het gaat nochtans om een vorm van uitsluiting die de rechten van een enorme groep mensen dagelijks schendt. Zo is het kunnen voorleggen van een reisdocument voor een deel van de wereld geen evidentie. Allereerst zijn er burgers die niet worden erkend in hun bestaansrecht door hun eigen land. Dit zijn burgers die waarschijnlijk nooit toegang zullen krijgen tot een (inter)nationaal reisdocument.
Tevens moeten er in je land toegankelijke voorzieningen zijn om een reisdocument te verkrijgen. Ambassades bevinden zich niet altijd op een eenvoudig en veilig te bereiken locatie, soms zelfs niet eens binnen het eigen land. Het bezitten van een reisdocument is zo een criterium dat zorgt dat bepaalde mensen worden ‘weggefilterd’. Mensen die wellicht wel heel goede redenen hebben om hun land op een legale manier te kunnen verlaten.
Het criterium dat betrekking heeft op het ‘mogelijk vormen van een bedreiging’ is eveneens een criterium dat de deur openzet voor willekeur en discriminatie. Wie bepaalt wat iemand tot een bedreiging maakt? Is bijvoorbeeld de aanwezigheid van een bedreigend regime voor het Westen in een herkomstland aanleiding om iedere burger van dat land te categoriseren als een potentiële bedreiging? Moeten juist deze burgers niet de mogelijkheid hebben om dit bedreigende regime op een legale manier te verlaten?
Slechts twee landen weigeren vaker dan België
Het weigeringspercentage voor het aanvragen van een visum wordt via de visumcriteria onder andere afhankelijk van je nationaliteit en sociaal-economische status. Kom je uit een Afrikaans land, dan is je slaagkans voor een Schengenvisum het kleinst. We zien dit als we de visumaanvragen voor enkel België, en die over de gehele Schengenzone in beeld brengen.
De weigeringspercentages bij visumaanvragen voor de gehele Schengenzone liggen vooral hoog bij aanvragen uit Afrikaanse, Zuid-Amerikaanse en sommige Aziatische landen. Dat er ook aanvragen werden geweigerd uit Amerika, Oceanië en de Schengenzone, wordt vermoedelijk verklaard door burgers die binnen deze gebieden een visumaanvraag doen, maar onderdaan zijn van een visumverplicht land voor de Schengenzone. (Grafiek: Shashitu Rahima Tarirga)
Hoewel het visumbeleid grotendeels op Europees niveau is vastgelegd, worden de visumaanvragen namelijk door de individuele staten beoordeeld. Op deze manier ontstaat er binnen de Schengenzone toch een verschil tussen staten in de percentages goed- en afgekeurde visumaanvragen. Binnen de Schengenzone behoort België tot de drie staten die de meeste visumaanvragen weigeren. In 2022 weigerde België 28% van de visumaanvragen, Zweden 29% en Malta maar liefst 36%. Het gemiddelde weigeringspercentage over alle Schengenstaten heen ligt met 18% een stuk minder hoog. België weigert dus veel vaker mensen de toegang tot het grondgebied dan de andere Schengenstaten. Het contrast met onze buurlanden is ook opmerkelijk. Zo heeft Nederland een weigeringspercentage van 17%, weigert Duitsland 16% van de aanvragen en Frankrijk 22%.
België behoort tot de staten binnen de Schengenzone die de meeste visumaanvragen weigeren. (Grafiek: Shashitu Rahima Tarirga)
Bij visumaanvragen voor België zien we soms zelfs weigeringspercentages van 73% en 68%, voor respectievelijk burgers afkomstig uit Senegal en Nigeria. Ter vergelijking: het gemiddelde weigeringspercentage over de gehele Schengenzone ligt bij deze landen op 44% en 46%.
Geld in, mensen uit
Internationale reisdocumenten en visa zijn één van de eerste systemen die Europese landen hebben opgezet om bepaalde mensen buiten de ‘eigen’ landsgrenzen te houden, zo toonde onderzoeker Internationaal Recht Angelina Gros-Tchorbadjiyska in 2010 in een doctoraatsstudie aan. In de loop der jaren zijn deze systemen alleen maar meer uitgebreid. Onder druk van Westerse landen – in het kader van zogenaamde ‘migratiedeals’ – worden overal ter wereld hekken gebouwd, prikkeldraad getrokken en grenswachten aangesteld. Tegelijkertijd creëren politici van ‘gematigd links’ tot extreemrechts, een irreële angst van economische teloorgang en maatschappelijke onveiligheid bij het ‘binnenlaten’ van mensen afkomstig uit een ander land of werelddeel. Het feit dat het Westen haar welvaart bijna geheel dankt aan de goedkope onttrekking van grondstoffen en (gedwongen) arbeid van mensen buiten het Westen, schuiven ze hierbij voor het gemak aan de kant.
Terwijl het voor mensen uit een bepaald deel van de wereld steeds moeilijker wordt gemaakt om landsgrenzen over te steken, worden dergelijke obstakels niet opgeworpen voor commerciële product- en grondstofstromen uit diezelfde landen
Terwijl het voor mensen uit een bepaald deel van de wereld steeds moeilijker wordt gemaakt om landsgrenzen over te steken, worden dergelijke obstakels niet opgeworpen voor commerciële product- en grondstofstromen uit diezelfde landen. Geld en grondstoffen worden vanuit het idee van een vrije wereldeconomie probleemloos getransporteerd over de hele wereld. We zien dat er in het kader van de economische vooruitgang van het Westen van alles mogelijk is, met onder andere het vrij verkeer van goederen en de Schengenzone als resultaat. Het contrast tussen ‘geld in en mensen uit’ kan niet groter.
Het visumbeleid is een zoveelste manier waarop het Westen het basale recht op veiligheid en gelijkheid schendt. Het paspoort- en visumsysteem werd door Europese landen gecreëerd met het doel om onderscheid te maken op basis van afkomst, en is uitgebouwd tot iets dat mondiaal bepaalt hoeveel bewegingsvrijheid mensen hebben. Een onderscheid dat voor een groot deel van de wereld op een negatieve manier uitdraait. En het is geen toeval dat juist dat deel van de wereld, niet het deel is dat het bestaan van paspoorten en visa heeft geïnitieerd.
Over de auteur:
Shashitu is geboren in Ethiopië en na adoptie opgegroeid in Nederland. Van jongs af aan had ze de drang om op te komen en er te zijn voor zij die het moeilijker hebben dan zij. Ze probeert dat in haar privéleven, op werkgebied en inmiddels ook door te schrijven. Ze hoopt zo een bijdrage te leveren aan een wereld die een klein beetje mooier en rechtvaardiger is.
