De gemeenschapsvormende kracht van voetbal is zoek

Ondanks de coronapandemie, staat de cultuursector niet stil. Op een zonnige dinsdagmiddag in februari zijn de acteurs van de theatergezelschappen Antigone en Kloppend Hert druk aan het repeteren voor hun voorstelling De Barbaren. Er hangt een familiale sfeer in het Kortrijkse theater Antigone. Haider Al Timimi, artistiek leider van Theater Antigone en het door hem opgerichte Gentse gezelschap Kloppend Hert, kijkt kritisch maar tevreden toe. Letterlijk tussen de soep en de patatten krijg ik even de tijd om Haider te interviewen. Hij beantwoordt doordacht en met plezier mijn vragen. Hij excuseert zich voor de drukte; “dat is altijd zo tijdens repetitietijden”. In een openhartig gesprek legt hij uit waarom voetbal zijn ziel heeft verloren.

Seksime, racisme, een economisch machtsspel en hooliganisme in een patriarchale voetbalwereld zorgen ervoor dat de sport op alle vlakken steeds minder democratisch is.

Argentijnse vrouwenclubs die ’s avonds moeten trainen in het donker omdat clubs het te duur vinden om vrouwen te laten trainen met de lichten aan, Moussa Marega (FC Porto) die door eigen supporters met apengeluiden onthaald werd, Ajax-hooligans die AK47’s kregen aangeboden na een veldslag met de hooligans van Feyenoord, Collin Martin (San Diego Loyal) die te pas en te onpas homofobe scheldwoorden naar zijn hoofd geslingerd krijgt nadat hij uit de kast kwam of Mogi Bayat - een top-spelersmakelaar in België – die getalenteerde voetballers uit ontwikkelingslanden haalt, de beste jongetjes nadien doorverkoopt voor een paar miljoen en de anderen naar eigen zeggen terugstuurt: de gemeenschapsvormende kracht van voetbal lijkt volledig zoek.''

‘Wie zijn de echte barbaren wanneer mensen voor miljoenen gekocht en verkocht worden?’ Dat is de centrale vraag in de theatervoorstelling De Barbaren. De twee theatergezelschappen leggen de focus op discriminatie, racisme, machismo en economie in de voetbalwereld. Alles wat de theatermakers problematisch vinden aan kapitalisme komt voor in de voetbalwereld. De Barbaren vertrekt vanuit de symboliek van de sport. “Voetbal kan afkomst overstijgen, maar als spelers met een migratieachtergrond niet goed spelen, komt racisme naar boven”, legt theatermaker Haider Al Timimi uit in een voorgaand interview. Met humor en tragedie proberen de makers de maatschappelijke discussie open te breken.

Proberen jullie met De Barbaren de problemen in kaart te brengen of bieden jullie een alternatief?

“Iedereen is wel enigszins op de hoogte van de hypocrisie en de problemen waarmee de voetbalwereld kampt. We weten bijvoorbeeld dat racisme een gevaarlijk onderdeel is van de voetbalwereld, maar we willen ook te weten komen wat er achter gesloten deuren gebeurt, in de ivoren torens. We krijgen tegenwoordig zodanig veel informatie voorgeschoteld, waardoor we er niets meer bij voelen. Theater heeft de kracht om mensen via ontroering weer wakker te schudden.”

“Als theatermaker hoef je niet de verantwoordelijkheid te dragen om een alternatief te bieden. Soms is het voldoende om de complexiteit van een gegeven op scène te zetten.”

Het ploegje in De Barbaren is divers qua leeftijd, gender en afkomst. Is dat een knipoog naar de witte patriarchale maatschappij?

“Dat is geen bewuste keuze, maar dat kan je er zeker in zien. We hebben wel resoluut gekozen om mannen en vrouwen door elkaar te gooien. De posities man-vrouw en blank-zwart zijn binnen de voetbalwereld belangrijke elementen. De diversiteit van onze groep helpt ons om beeldtaal, ideeën en inhouden van de realiteit mee te nemen in ons stuk.”

De voetbalwereld wordt gebruikt als metafoor voor de maatschappij. Komt dat ook naar boven in jullie stuk?

“Zeker! We spelen met beeldtaal: het ene moment zijn de spelers voetballers, het andere moment zijn het zakenmannen met aktetassen. Je hebt bijvoorbeeld de stem van de gefrustreerde, fascistische supporter, maar ook die van een topspeler die kampt met prestatiedruk waarna hij compleet vastloopt. Tegelijkertijd denk ik, loop maar even vast, je hebt een Ferrari en verdient €500 per seconde. Dat soort complete absurditeiten willen we uitbeelden.”

(denkt na)

“Soms bedenk ik mij dat de kleine mieren onderling elkaar zitten uit te moorden. Bepaalde groepen worden tegen elkaar opgezet, zoals man-vrouw en blank-geel-zwart-bruin. Iedereen is maar tegen elkaar aan het kibbelen. Ondertussen staan er een paar multinationals van boven op die mieren te kijken en denken: ‘laat ze maar doen’. Ze geven de mieren een bal en zeggen: ‘speel maar en laat al je frustraties maar los, wij vullen ondertussen onze zakken.’”

“Door al onze frustraties te uiten in het voetbal, kunnen we ons kapitalisme - dat we zelf niet meer onder controle hebben - nog even volhouden. Ik geloof oprecht dat wanneer al die mieren overeen zouden komen, we een revolutie krijgen.”

Is iedereen een beetje barbaars in jullie stuk?

“Barbaar zijn hoeft niet per se iets negatiefs te zijn. Barbaar komt uit het Grieks en het Latijn en betekent ‘de ander’, ‘zij die wij niet kennen’. De term is in de volksmond gegroeid en wordt nu geassocieerd met geweld en chaos. Maar de geschiedenis heeft ons geleerd dat wanneer Rome zich niet meer kon heruitvinden, barbaren Rome van nieuwe impulsen dienden.”

“In ons stuk spelen wij met dat gegeven: de barbaar in ieder van ons. Ook de barbaar die in deze wereld is binnengevallen en die de voetbalwereld uitdaagt zowel in haar beeld als in haar kleur.”

Kleine jongens dromen ervan ooit zelf een sterke, stoere voetballer te worden. Ze kijken op naar spelers die zich goed kleden, samen zijn met een knappe vrouw en een Ferrari hebben. Dat ideaal is zo van de pot gerukt. Als je daar niet aan kan beantwoorden, wat ben je dan?

Wat moeten we precies verstaan onder machismo? Bedoel je daarmee dat het geweld naar boven komt in de voetbalwereld?

“Al verschillende keren zijn er voetballers verketterd nadat ze uit de kast kwamen. Er is zelfs iemand die na zijn coming-out zelfmoord heeft gepleegd. Voetbal heeft een beetje een legerkleur. Kwetsbaarheid kan net zoals in het leger niet aanwezig zijn. Eigenlijk overal, mannen mogen zich nog steeds niet kwetsbaar opstellen.

“Kleine jongens dromen ervan ooit zelf een sterke, stoere voetballer te worden. Ze kijken op naar spelers die zich goed kleden, samen zijn met een knappe vrouw en een Ferrari hebben. Dat ideaal is zo van de pot gerukt. Als je daar niet aan kan beantwoorden, wat ben je dan? Het is ook echt een mannenwereld: allemaal superrijke, vaak blanke, miljardairsmannen die in jongetjes zitten te handelen.”

“Machismo heeft ook iets agressief. Je ziet rustige ambtenaren achter hun loket, maar tijdens een match krijgen die de vuilste bek die je maar kan inbeelden. Onze donkerste kanten komen naar boven.”

Er is veel meer racisme in de voetbalwereld dan dat je in de media ziet. Het is een gangbaar patroon dat wanneer er een racistisch incident gebeurt, er verontwaardigde reacties komen, maar erna ebt de belangstelling steevast weer weg. Hoe nemen jullie dit op in het stuk?

“Racisme is onderdeel van het voetbalsysteem dat hyperkapitalistisch, machistisch en patriarchaal is. Dat zijn allemaal neveneffecten van dat vastgeroest systeem dat boven ons zweeft.”

“Via de symbolen en de uitvergrote emoties binnen een voetbalmatch willen we iets zeggen over hoe het er in de samenleving aan toegaat.

Je moet inzetten op het onderwijs in de plaats van de zoveelste banner waarop ‘say no to racism’ staat, die eigenlijk door Nike of Adidas is gesponsord. Voor je het weet staat die slogan op een shirtje van een of ander merk, en slaan ze er weer geld uit. Dat soort fakigheid is vernietigend.

De Koninklijke Belgische Voetbalbond heeft zelf geen racismebeleid. Welke stappen zouden er volgens jou ondernomen moeten worden om racisme te kunnen bestrijden?

“Ik geloof niet dat je heel gericht en gedisciplineerd één aspect in ons systeem kan aanpakken. Het is juist het systeem dat racisme toelaat. Je kan niet zeggen dat racisme niet mag bestaan in de voetbalwereld terwijl politieke partijen zich dag in, dag uit racistisch opstellen en superveel stemmen halen. Het is niet dat die mensen met een ruimteschip geland zijn om op die partijen te stemmen en dan weer verdwijnen. Die mensen blijven deel van de gemeenschap. Het is een veel groter probleem dan enkel de voetbalbond die zich bezighoudt met een racismebeleid. Het is widespread.”

“Je moet inzetten op het onderwijs in de plaats van de zoveelste banner waarop ‘say no to racism’ staat, die eigenlijk door Nike of Adidas is gesponsord. Voor je het weet staat die slogan op een shirtje van een of ander merk, en slaan ze er weer geld uit. Dat soort fakigheid is vernietigend. Het is slechts dweilen met de kraan open. Het is het moederschip dat van koers moet veranderen.”

Ik zie een stadion als een vulkaan van de samenleving. Het stadion moet spuwen, anders ontploft onze samenleving.

Staan de voetbalwereld en de maatschappij op een kantelpunt?

“Ik denk dat we na de coronapandemie in een soort van inhaalkapitalisme gaan. Er zal een kantelpunt komen, maar in de negatieve zin. We zijn te zeer afhankelijk van hoe het was. Er moet geld ingehaald worden, tickets moeten verkocht worden en een fan moet terug fan worden gemaakt. Ik snap dat het publiek nood heeft aan een normaal leven, maar ik ben bang dat we zodanig snel zullen gaan, dat we weer mensen zullen achterlaten.”

“Tijdens de coronapandemie wordt alles tegengehouden, maar de matchen moeten doorgaan. Dat lijkt me evident. Ik zie een stadion als een vulkaan van de samenleving. Het stadion moet spuwen, anders ontploft onze samenleving.”

Probeer je dus met je theater te laten voelen, maar ook te verenigen?

“Absoluut. De vraag is of we ons kunnen verenigen om ergens de gemeenschappelijke vijand te zien. We moeten ons verbinden door te beseffen dat we samen op hetzelfde niveau naar beneden worden geduwd, en dat we eigenlijk gelijken zijn. We zijn allemaal barbaren voor elkaar, maar als België scoort op het WK dan zie ik zatte Eddy van café ‘De Smurf’ op straat dansen met Mohammed in zijn djellaba en zijn lange baard. Daar kan ik als theatermaker alleen maar jaloers op zijn.”

“Het verenigen gebeurt echter enkel op een impulsief niveau, een niveau van ontlading, maar niet echt op een inhoudelijk niveau. We moeten streven naar een verbinding die het impulsieve overstijgt.”

Door de huidige coronamaatregelen is het nog wachten op een premièredatum. Een eerste preview van de voorstelling wordt alvast vertoond op 17 april op Podium 19, een pop-up cultuurzender die diverse producties van Vlaamse kunstinstellingen uitzendt. Meer informatie en tickets vindt u via deze link https://www.antigone.be/nl/de-barbaren.