De strijd om vaccins: een hebzuchtig politiek machtsspel

De coronapandemie heeft de ongelijkheid tussen arme en rijke landen verder uitgediept. Ook de wereldwijde vaccinatiestrategieën dragen daaraan bij.

Volgens wetenschappelijk tijdschrift ‘Nature’ zullen de vaccinproducenten tegen het einde van 2021 ongeveer 5,3 miljard dosissen geproduceerd hebben. Als de wereldwijde vaccinatiesnelheid zou toenemen, zou een derde van de wereldbevolking tegen eind 2021 gevaccineerd kunnen zijn. Maar met het huidige tempo kan het nog zes jaar duren vooraleer we een wereldwijde dekking van 75% bereiken.

Patent opheffen

De Indiase en Zuid-Afrikaanse regering vroegen in oktober al om patenten op de coronavaccins tijdelijk op te heffen, zodat de productie sterk omhoog kan. India is een van de drijvende krachten achter het voorstel, omdat het land een van de grootste vaccinproducenten ter wereld is voor zuiderse landen. Het voorstel wordt gesteund door een honderdtal landen, de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) en een groot aantal hulporganisaties, waaronder Oxfam. 

De Europese Unie reserveerde bijna vijf dosissen vaccin per inwoner, terwijl de 92 armste landen ter wereld maar een dosis per drie inwoners wisten te bemachtigen.

De Europese Unie, het Verenigd-Koninkrijk, de Verenigde staten en een aantal andere rijke landen blokkeren dit voorstel. Ze claimen dat farmaceutische bedrijven het recht hebben op de monopolie, omdat ze veel geld hebben gepompt in de snelle ontwikkeling van een vaccin. Ook vinden ze dat deze octrooivrijstelling innovatie ontmoedigt voor de farmaceutische bedrijven. 

“Niet alleen de farmaceuten, maar ook overheden hebben miljarden geïnvesteerd in de ontwikkeling van het vaccin. Dat is publiek geld, dus die bedrijven zouden hun kennis moeten delen,” legt Esmé Berkhout van Oxfam Novib uit in het Nederlandse Algemeen Dagblad. 

John-Arne Røttingen, voorzitter van de WHO Solidarity Trial – een door de Wereldgezondheidsorganisatie solidariteitsinitiatief om doeltreffende covid-19-behandelingen te vinden – zegt dat de vrijstelling van octrooien een verkeerde benadering is van het probleem, omdat vaccins complexe biologische producten vereisen waarbij de belangrijkste belemmeringen productiefaciliteiten, infrastructuur en ‘knowhow’ zijn. Daarmee impliceert hij dat niet-westerse landen niet in staat zouden zijn om vaccins te produceren. Nochtans is India een grote speler tussen de vaccinproducenten en ook Dakar, de hoofdstad van Senegal, is al jaren de grootste producent voor HIV-vaccins.

Dr. Tedros Adhanom Ghebreyesus, directeur-generaal van de WHO, zegt dat hij de patentvrijstelling ondersteunt om landen te helpen goedkope vaccinkopieën te maken en verkopen. Het tijdelijk opschorten van patenten betekent niet dat de vaccinontwikkelaars niets zullen verdienen, stelde de WHO-baas in The Guardian. “Net als tijdens de hiv-crisis of in een oorlog krijgen bedrijven royalties betaald voor de producten die ze maken.”

De TRIPS-raad – kort voor Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights – van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) ziet toe op de uitvoering van de overeenkomst inzake de handelsaspecten van de intellectuele eigendomsrechten. Het is deze raad die moet beslissen over de eventuele opheffing van patenten voor vaccins. Ze vergaderde begin maart drie uur lang over de kwestie, maar bereikte geen akkoord. De onderhandelingen worden pas in april verder gezet. 

‘Ik-eerst-benadering’

Ondertussen kunnen ontwikkelingslanden enkel rekenen op coronavaccins van het COVAX-programma – een wereldwijde samenwerking om de ontwikkeling, productie en eerlijke toegang tot covid-19 tests, behandelingen en vaccins te versnellen – van de WHO. Het door de VN gesteunde initiatief wil tegen het einde van 2021 twee miljard doses leveren aan armere landen. 

“Grote delen van Afrika en Azië laten wachten op ongewenste, overgebleven vaccins uit de voorraad van rijke landen is niet alleen immoreel, het is ook onverantwoord. Het gebrek aan gecoördineerde actie van de G7 is onvergeeflijk”

Belgisch minister van Ontwikkelingssamenwerking Meryame Kitir maakte een schamele 4 miljoen euro vrij voor het COVAX-initiatief. De G7-club van rijke landen doneerde ongeveer 7,5 miljard dollar aan COVAX. Sommige van die landen deden dat uit eigen belang. Zo vertelde de Franse president Macron de G7 dat als het westen niet snel zou handelen, Afrikaanse landen zich gedwongen zouden voelen om zich tot Rusland of China te wenden. 

“Rijke landen, die nochtans aan de basis van COVAX liggen, hebben al snel besloten om eerst voor zichzelf te zorgen en zo de hele opzet te ondermijnen. COVAX is zo een soort liefdadigheidsinitiatief geworden dat vaccins probeert te kopen voor de armere landen, maar die zijn niet uitgenodigd aan de tafel om mee te beslissen over hoe en wat,” vertelde onderzoeker Els Torreele aan de VRT.

António Guterres, secretaris-generaal van de VN, vertelde op de veiligheidsconferentie in München dat 75% van de vaccins door 10 landen was gemonopoliseerd, terwijl meer dan 100 landen geen enkele dosis kregen. Er wordt geschat dat G7-landen ongeveer 1,5 miljard vaccins meer hebben gekocht dan hun bevolking nodig heeft.

COVAX kon een dosis per drie inwoners bemachtigen voor de 92 lage- en middeninkomenslanden. Canada daarentegen is volgens het wetenschapstijdschrift ‘Nature’ de koploper en reserveerde al 9 dosissen per inwoner. De Verenigde Staten zouden er al 7 per persoon gereserveerd, het Verenigd Koninkrijk en Australië volgen met 6 dosissen per staatsburger. De Europese Unie maakt het lijstje compleet met bijna 5 dosissen per inwoner.

Hulporganisaties vinden de Covid-voorstellen van de G7 veel te bescheiden. “Grote delen van Afrika en Azië laten wachten op ongewenste, overgebleven vaccins uit de voorraad van rijke landen is niet alleen immoreel, het is ook onverantwoord. Het gebrek aan gecoördineerde actie van de G7 is onvergeeflijk,” klinkt het bij Oxfam. 

28 biljoen dollar

“Een ik-eerst-benadering kan politieke belangen op korte termijn dienen, maar het is zelfvernietigend en zal leiden tot een langdurig herstel, waarbij de economische sector zal blijven lijden. Elke kans om dit virus te verslaan, moet met beide handen worden aangegrepen,” benadrukt dr. Ghebreyesus in zijn lezersbrief in The Guardian. “De dreiging is duidelijk: zolang het virus zich overal verspreidt, is er meer kans dat het virus muteert en de werkzaamheid van vaccins ondermijnt. Dan beginnen we weer bij nul.” 

Directeur Ghebreyesus zegt ook dat niet alleen overheden en farmabedrijven de sleutel zijn tot een rechtvaardige uitrol van vaccins, maar ook de gewone bevolking. Hij roept bedrijven en reeds gevaccineerde burgers op om te doneren aan COVAX. Dat is volgens hem de snelste manier om de pandemie te beëindigen.

Wereldwijd voorkwamen vaccins minsten 10 miljoen doden tussen 2010 en 2015. En toen Jonas Salk het poliovaccin uitvond, zette hij er geen patent op. Inmiddels is het poliovirus bijna volledig uitgeroeid. De introductie van een vaccin kan niet alleen miljoenen levens redden, maar volgens de WHO kan een vaccin ook het verlies van 375 miljard dollar per maand voor de wereldeconomie voorkomen. De vertragingen in de wereldwijde vaccinatiestrategie zorgen voor een enorme last op de wereldeconomie. Wereldwijd zijn de kosten door de pandemie opgelopen tot 28 biljoen dollar. 

‘Noprofitonpandemic’

Het Europees burgerplatform ‘Noprofitonpandemic’ startte een petitie tegen de patenten op coronavaccins. Het platform benadrukt dat patenten ervoor zorgen dat farmabedrijven de monopolie hebben over essentiële vaccins, die de sleutel bieden tot het beëindigen van deze wereldcrisis. Een geprivatiseerd bedrijf zou volgens hen geen macht mogen hebben om te beslissen wie al dan niet een vaccin krijgt en aan welke prijs. Ze vinden het bovendien niet eerlijk dat grote farmabedrijven winst maken ten koste van mensen hun gezondheid. 

Ook willen ze dat alle data over de vaccins zoals productiekosten en contracten tussen de farmabedrijven en overheden publiek worden gemaakt. Op dit moment weet niemand wat er in die onderlinge akkoorden staat. Die strikte vertrouwelijkheid geeft ongeziene macht aan farmabedrijven en een handvol rijke landen, en heeft al geleid tot misstanden. Zo betalen sommige landen meer voor hun vaccins dan andere, de prijzen variëren sterk, van zes dollar tot 74 dollar per dosis. Zuid-Afrika betaalt bijvoorbeeld 2,4 keer meer dan de Europese Unie: 4,32 tegenover 1,79 euro.

Ze halen aan dat onderzoek en ontwikkeling van vaccins betaald worden met belastinggeld en willen dat wat betaald is door burgers, in handen van burgers blijft. De zes meest veelbelovende vaccinontwikkelaars ontvingen voor het produceren van coronavaccins meer dan 12 miljard dollar belastinggeld. 

De petitie van ‘Noprofitonpandemic’ moet tegen mei 2022 ondertekend zijn door 1 miljoen mensen. Dan mag het burgerplatform hun voorstel voorleggen aan de Europese Commissie. Intussen wist het burgerinitiatief al De Greens/EFA fractie en de linkse GU/NGL fractie uit het Europees Parlement te overhalen en steunen het initiatief. 

Totdat de groepsimmuniteit is bereikt op zowel nationaal als internationaal niveau moet de vaccinverdeling plaatsvinden op basis van urgentie in de plaats van betalingscapaciteit of politieke macht. “Landen die momenteel jonge, gezonde mensen met een laag risico op covid-19 vaccineren, doen dat ten koste van het leven van gezondheidswerkers, ouderen en andere risicogroepen in andere landen,” zei de directeur van de Wereldgezondheidsorganisatie tijdens de laatste persconferentie. “De armste landen vragen zich af of de rijke landen wel menen wat ze zeggen wanneer ze het over solidariteit hebben. De ongelijke verdeling van vaccins is niet alleen een morele schande. Het is ook economisch en epidemiologisch zelfvernietigend.”