Nick Meynen is een journalist en onderzoeker die werkt voor het European Environmental Bureau, een koepel van de milieuorganisaties in de Europese Unie. Hij werd bekend met zijn vorige boek Frontlijnen. Een reis langs de achterkant van de wereldeconomie. Die frontlijnen zijn stuk voor stuk dreigende milieurampen: het gevaar van verlaten uraniummijnen, de afvalmaffia in Napels, goudkoorts in Griekenland… Maar pessimistisch is de auteur niet; hij heeft veel aandacht voor het verzet van onderuit tegen deze vormen van globaal kapitalisme.
In De val van Icarus reflecteert Nick Meynen over de huidige pandemie: het coronavirus dat om zich heen grijpt. Een nieuwe frontlijn? Misschien is het wel een kantelpunt en leren we dankzij deze crisis om ons anders te verhouden ten aanzien van de natuur en het ecosysteem.
Covid-19 op reis
Het eerste deel van het boek schetst hoe het bedje van de coronapandemie werd gespreid. Het coronavirus viel niet plots uit de lucht. Het zijn wij, mensen, die virussen uit de natuur schudden. Vroeger dachten experten dat tropische regenwouden een gevaar vormden omwille van de krioelende virussen die ebola of dengue kunnen veroorzaken. Nu beseffen we dat niet de regenwouden een bedreiging vormen, maar net de massale ontbossingen, die de natuurlijke biotopen van dieren vernietigen.
Het virus covid-19 is op reis gegaan, onder meer via cruiseschepen; kweekbedden voor besmettelijke ziektes door de kleine kajuiten, en groepsactiviteiten waar veel mensen opeengepakt zitten in kleine ruimtes. Maar ook via het vliegverkeer werd (en wordt) het virus over de wereld verspreid. De wereld is een dorp geworden. De vraag is of we mondiaal kunnen samenwerken om het virus het hoofd te bieden. Vooralsnog lijkt dat niet te lukken.
Een onderliggend probleem om deze crisis te kunnen aanpakken is de neoliberale ontmanteling van de zorg. In België ligt er sinds 2006 een voorstel van academici klaar om de woonzorgcentra voor te bereiden op een epidemie. Maar in plaats van die investering te doen, koos het beleid voor besparingen. Daardoor bleef er steeds minder personeel over per bejaarde, wat de werkdruk enorm deed stijgen.
Nieuwe Koude Oorlog?
In het tweede deel van De val van Icarus wordt de focus gelegd op de geopolitiek. Het gaat onder meer over de rol van China, de Verenigde Staten en de Europese Unie. Bijzonder interessant vond ik het verhaal van Meynen over China. Er wordt wel eens gesproken over een ‘nieuwe Koude Oorlog’ tussen China en de Verenigde Staten. Maar deze framing klopt niet volgens Meynen. De Verenigde Staten wonnen de Koude Oorlog toen het communistisch regime, onder meer door de wapenwedloop, op de knieën gedwongen werd in de Sovjet-Unie in elkaar stortte. Volgens Meynen probeerden de Verenigde Staten dit ook op China toe te passen, maar het China van vandaag is niet de Sovjet-Unie van toen.
Meynen schetst het perspectief vanuit de positie van China. Tussen 1839 en 1860 voerde Groot-Brittanië de Opiumoorlogen met China, om het land als afzetmarkt voor opium te kunnen behouden. Achttienduizend Chinese soldaten sneuvelden. De Opiumoorlogen eindigden met het Verdrag van Tianjin in 1858. China moest herstelbelastingen betalen, tien extra havens openstellen voor Europese handel, de opiumhandel legaliseren en territorium afstaan: Hong Kong werd een kroonkolonie van het Brits Imperium.
Voor China, en de huidige Chinese leider Xi Jinping, is het dan ook een zoete wraak om weer op weg te zijn om nummer één van de wereld te worden. Het valt te verwachten dat Hong Kong onvermijdelijk volledig geïntegreerd zal worden in China. Ook de Belgische beleidsmakers gingen plat op de buik toen Alibaba aankondigde om een hub in Luik te bouwen om goedkope spullen wereldwijd te verdelen. Er is sprake van een ‘Nieuwe Zijderoute’: een enorme sprong in transportinfrastructuur over de hele Euraziatische landmassa, waarbij niet alle wegen naar Rome maar naar Peking leiden.
#BeterNaCorona
Het derde deel van dit boek heet #BeterNaCorona en is optimistisch. Er zijn tekenen dat we na de coronacrisis een nieuwe start kunnen nemen. We willen niet ‘terug naar normaal’, want dat normaal bracht ons in de problemen. En een halve oplossing is geen oplossing. Meynen somt een aantal trends op, die de richting aanwijzen. Minder afhankelijk worden van import uit het buitenland. Meer zelfvoorzienend zijn: ons fruit en onze groenten lokaal produceren. Onze garnalen niet langer naar Marokko vervoeren om ze daar te laten pellen. We moeten ook minder vlees consumeren. De Wereldvoedselorganisatie publiceerde al in 2007 een rapport waarin duidelijk staat dat de industriële veeteelt de kans op een pandemie doet toenemen.
Het luchtverkeer moet ook drastisch verminderen. Meynen ziet een probleem in de vele concurrerende luchtvaartmaatschappijen. Denk maar aan Ryanair, wat zorgt voor alsmaar goedkopere tickets – enkel mogelijk omdat op de kerosine geen taks wordt betaald. Meynen werpt een vraag op: wat als Europese overheden zowel de luchtvaart als het treinverkeer zouden bezitten? Er zou beter samengewerkt worden, gezamenlijke plannen zouden het mogelijk maken om tegen 2050 klimaatneutraal te zijn.
De titel van het boek, De val van Icarus, verwijst naar de bekende Griekse mythe over vader Daedalus en zoon Icarus: hoogmoed komt voor de val. De coronapandemie is geen ‘straf van God’, maar een logisch gevolg van de politieke keuzes die onze beleidsmakers decennialang hebben gemaakt, en die ten koste gingen van mens en planeet. Maar deze crisis is ook een kans voor een nieuw begin: #BeterNaCorona.
Het boek is erg vlot geschreven. Sterk vond ik de radicaliteit van Meynens betoog. Hij verwijst geregeld naar rapporten van de Verenigde Naties of de Europese Commissie. Hij trekt conclusies die zelden door de VN of de EU getrokken worden, omdat zij ook rekening moeten houden met belanghebbende lobbyisten, die niet meteen een radicaal ecologische weg willen opgaan. Misschien is dit een zwak punt: om het nieuwe beleid te kunnen realiseren zullen die tegenstanders toch verleid moeten worden. Welke strategieën kunnen hier aangewend worden?
Dit boek is bedoeld voor iedereen die wil nadenken over de huidige coronacrisis, hier en wereldwijd, en die bekommerd is om mens en planeet. Ik wens het boek veel lezers toe.
De val van Icarus, Nick Meynen, Uitgeverij Epo, Berchem, 2020.
